معمارباشی‌های دربار ناصری (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دکتری معماری، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

دورۀ قاجاریه، به‌ویژه عصر ناصری، از مهم‌ترین مقاطع زمانی و به تعبیری سرآغاز دوران معاصر در تاریخ معماری ایران است. بااین‌حال، تصویر و تصور ما از سازوکار معماری در این برهۀ حساس مبهم و ناروشن است. به‌رغم اسناد و مدارک فراوان موجود دربارۀ معمارباشی‌های دربار در این برهه، شناخت ما از آنها، به‌مثابۀ بخشی از مهم‌ترین عاملانِ تشکیلاتِ معماری سلطنتی، بسیار اندک است. در مقالۀ حاضر، با بهره‌گیری از راهبرد تاریخی، تلاش می‌کنیم تا در برهۀ پنجاه سالۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه (۱۲۶۴- ۱۳۱۳ق) احوال و آثار معمارباشی‌های دربار ناصری، محدودۀ وظایف و مسئولیت‌‌های آنها، و نیز سیر تحول و دگرگونی منصب معمارباشیگری را تحلیل و تفسیر کنیم. بررسی منابع نوشتاری حاکی از آن است که در دربار ناصری پنج معمارباشی بر سر کار بوده‌اند: عبدالله‌خان، محمدتقی‌خان، محمدابراهیم‌خان، حاجی ابوالحسن، و حسین‌علی‌خان معمارباشی. این اشخاص وظایف و مسئولیت‌های خرد و کلانی بر عهده‌ داشتند، اما اصلی‌ترین کار آنها نظارت فنّی هم‌زمان بر مجموعۀ ساخت‌وسازهای سلطنتی بود. فزونی یافتن این ساخت‌وسازها که در دهه‌های ۱۲۸۰- ۱۳۰۰ق منجر به شکل گرفتن نقش مباشرت، پدید آمدن منصب ریاست بنّایی، و قدرت یافتن معماران طراز اول شد، چرخشی در منصب معمارباشیگری پدید آورد و باعث شد تا پس از سال‌ها فترت این منصب دوباره به‌دست معماران اهل فن بیفتد. در طی این سال‌ها، با پیشرفته‌تر شدن سازوکار معماریِ سلطنتی از لحاظ دیوان‌سالاری، نسبت منصب معمارباشیگری با دیگر مناصب و نقش‌ها روشن‌تر و دقیق‌تر شد. این تحولات، به تعبیری، از نشانه‌های تجدد در تشکیلات معماری دربار ناصری است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Meʿmārbāshis of the Nasirid Court (1848- 1896)

نویسندگان [English]

  • Hamid Reza Pishvaei 1
  • Zahra Ahari 2
1 Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
2 Associate Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

The Qajar period, especially the times of Nasir al-Din Shah’s reign (1848- 1896), is a critical period, and in a sense is the beginning for the modern era in the history of contemporary architecture in Iran. However, there is not a clear picture of how architects worked in this period. Despite the abundance of documents about the ‘meʿmārbāshis’ of the Nasirid court remained from that time, we know little about seminal guild at the court. Employing a historical approach, the present paper aims to study meʿmārbāshis of the Nasirid court’s works and lives, duties and responsibilities, and the evolution of the position ‘meʿmārbāshi’ in this period. Written documents of the period indicate that five people held the position ‘meʿmārbāshi’ during the Nasirid period: ʿAbd Allāh Khān, Mohammad Taghi Khān, Mohammad Ebrāhim Khān, Hāji Abol-Hasan, and Hosein ʿAli Khān the meʿmārbāshis. They had a diverse series of duties and responsibilities, but their main remit was to manage technical affairs related to the whole royal constructions at the same time. The increasing number of royal constructions during 1866- 1883 resulted in the formation of the ‘chief-mason’ role and the increasing power of senior architects. The consequences eventuated a rotation in the position of meʿmārbāshi and, after several years of interruption, led it to be possessed by expert architects again. With the development of bureaucracy came a clarification of labour division between the meʿmārbāshi and holders of other roles and positions. These changes could be considered as a sign of modernity in the professional architecture organisations of the Nasirid court. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Meʿmārbāshis
  • Architects
  • Architecture Mechanism
  • Qajar architecture
  • Royal architecture
احمدمیرزا قاجار. تاریخ‌ عضدی‌. ویرایش عبدالحسین نوائی. تهران‌: علمی‌، ۱۳۷۶.
اعتماد‌‌‌السلطنه، محمدحسن‌خان. چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه: جلد اول: المآثر و الآثار. ویرایش ایرج افشار. تهران: ‏‫اساطیر، ۱۳۷۴.
ــــــــ . تاریخ‌ منتظم‌ ناصری‌. ویرایش محمداسماعیل رضوانی. ۳ج. تهران‌: دنیای‌ کتاب‌، ۱۳۶۳- ۱۳۶۷.
ــــــــ . روزنامه‌ خاطرات‌ اعتمادالسلطنه‌ مربوط به‌ سالهای‌ ۱۲۹۲ تا ۱۳۱۳ هجری‌ قمری‌ از روی‌ یگانه نسخه‌ موجود در کتابخانه‌ آستان‌ قدس‌. ویرایش ایرج افشار. تهران‌: امیرکبیر، ۱۳۸۹.
ــــــــ . مرآة البلدان‌. ویرایش عبدالحسین نوائی و هاشم محدث. ۴ج. تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌، مؤسسۀ‌ انتشارات‌ و چاپ‌، ۱۳۶۷.
افشار، ایرج. «فرمان محمدشاه برای معمارباشی دربار». در راهنمای کتاب، ش۱۷ (۱۳۵۳)، ص۱۷۹- ۱۸۰.
بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری. ۶ج. تهران‌: کتابفروشی و انتشارات زوار، ۱۳۴۷.
برادران، زهرا. تأملی در اصناف و شئون معماران دورۀ قاجاریه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۹۱.
بزرگ‌نیا، زهره. معماران ایران: از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی، ۱۳۸۳.
بنجامین، ساموئل گرین ویلر. ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین‌شاه. ترجمۀ محمدحسین کردبچه. تهران: اطلاعات، ۱۳۹۴.
«تلگراف و نامه‌های مظفرالدین قاجار، ظل‌‌السلطان، شمس‌‌الدوله، معتمد‌ الحرم، سپهسالار، فرهاد میرزا، امین‌ لشکر، احترام‌‌‌‌السلطنه، مستوفی‌‌الممالک». ۸۰۹۸/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«تلگراف و نامه‌های ولیعهد، سپهسالار، اعتضاد‌‌الدوله، امین‌ اقدس، معز‌‌الدوله، ظل‌‌السلطان، اعتماد حضور، امیر نظام». ۸۰۷۰/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«تلگراف و نامه‌های ولیعهد، ظل‌‌السلطان، مستوفی‌‌الممالک، امین‌‌السلطان، امین‌ الملک، طولوزان، امیر نظام، عضدالدوله، عزالدوله و نایب‌السلطنه». ۸۰۹۹/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«تلگرافات و نامه‌هایی از حکام و صاحب منصبان، حرمخانه مبارکه و دستخط‌هایی از ناصرالدین‌شاه در سفر دوم فرنگستان». ۸۰۵۰/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، ۱۲۹۵ق.
«تلگراف‌های حرمخانه مبارکه، حکام و صاحب‌منصبان و سواد بعضی تلگراف‌ها به‌دستخط ناصرالدین‌شاه در سفر سوم فرنگستان». ۸۰۲۲/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«تلگراف‌های شاه، صدر اعظم، امین‌‌السلطان، مقامات حکومتی، تجار و رعایا از طهران، مشهد و ولایات دیگر». ۷۷۸۰/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، ۱۳۰۲- ۱۳۰۳ق.
«تلگراف‌های مظفر‌الدین‌میرزا، مخبر‌الدوله، صدر‌ اعظم، سپهسالار، امین‌السلطان و غیره». ۷۶۷۲/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
خاوری‌ شیرازی، فضل‌الله بن‌ عبدالنبی. تاریخ‌ ذوالقرنین‌. ویرایش ناصر افشارفر. ۲ج. تهران‌: وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌، سازمان‌ چاپ‌ و انتشارات‌: کتابخانه‌، موزه‌ و مرکز اسناد مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌، ۱۳۸۰.
«درخواست‌ اجازه‌ از شاه‌ در باب‌ انجام‌ تعمیرات‌ دیوانخانه‌ و تخت‌ مرمر/ دستخط ناصرالدین‌شاه‌ در این‌ زمینه». ۱۶۸۲/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا. 
«دستخط ناصرالدین‌شاه‌ به‌ مستوفی‌‌الممالک‌ در خصوص‌ واگذاری‌ عمل‌ بنایی‌ ساختمان‌های‌ دولتی‌ به‌ علاءالدوله». ۶۴۶۸/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«دستخط‌های ناصرالدین‌شاه، نامه‌ها و عرایض مقامات حکومتی، زنان، رعایا و سایرین به شاه». ۷۷۷۹/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«دستور بنایی‌ در دوشان‌‌تپه‌، واگذاری‌ ساختن‌ دیوار اطاق‌ نظام‌ به‌ معمار دیگری‌ به‌‌جز معمارباشی». ۱۵۷۴/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«دستور به‌ علاءالدوله‌: لزوم‌ بازدید معمارباشی‌ و برآورد مخارج‌ جهت‌ ساختن‌ چند اطاق‌، آشپزخانه‌، حمام‌ عمومی‌ و ... در جاجرود». ۱۶۰۰/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«دستور شاه‌ به‌ علاءالدوله‌ مبنی‌ بر دادن‌ وجه‌ به‌ معمارباشی‌ و حاجی‌ ابوالحسن». ۱۲۹۰۱/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«دفتر نوشتجات متفرقه». ۷۶۶۸/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران،۱۳۰۰- ۱۳۱۷ق.
ذکاء، یحیی. «معماران، استادکاران دوران اسلامی». در محمدیوسف کیانی، ‏معماری‌ ایران‌ (دوره‌ اسلامی‌)،‏‫ ‏‫تهران‌: سازمان‌ مطالعه‌ و تدوین‌ کتب‌ علوم‌ انسانی‌ دانشگاه‌ها (سمت‌)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، ۱۳۸۷، ص۴۴۱- ۴۶۳.
ــــــــ . تاریخچه‌ ساختمان‌های‌ ارگ‌ سلطنتی‌ تهران‌ و راهنمای‌ کاخ‌ گلستان‌. تهران‌: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹.
«روزنامچه‌ها، کتابچه‌ها و اسناد متفرقه در‌ خصوص امور کشوری و لشکری و اجتماعی مربوط به دوره ناصری و مظفری». ۷۸۹۴/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
روزنامه‌ ایران‌. ۵ج. تهران‌: ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ م‍ل‍ی‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌، وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ارش‍اد اس‍لام‍ی‌، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ رس‍ان‍ه‌ه‍ا، ۱۳۷۴.
روزنامه‌ دولت‌ علیه‌ ایران‌. ۲ج. تهران‌: کتابخانه‌ ملی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ ایران‌، ۱۳۷۰.
روزنامه شرف شماره های ۱ تا ۸۷ ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۹ هجری قمری و شرافت شماره‌های ۱ تا ۶۶ ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۱ ه‌ق. ویرایش مجید رهنما. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، **۱۳.
روزنامه‌ وقایع‌ اتفاقیه‌. ۴ج. تهران‌: ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ م‍ل‍ی‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ارش‍اد اس‍لام‍ی‌، م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ رس‍ان‍ه‌ه‍ا‏‫، ۱۳۷۳.
«ساخت‌ خیابان‌ها و عمارت‌ ارگ‌ سلطنتی». ۲۱۹۵/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران،۱۲۸۶ق.
سالور، قهرمان‌‌میرزا. روزنامه‌ خاطرات‌ عین‌السلطنه‌. ۱۰ج. ویرایش مسعود سالور و ایرج افشار. ‏‫تهران‌: اساطیر، ۱۳۷۴.
سپهر، محمدتقی. ناسخ‌ ‌التواریخ‌ تاریخ‌ قاجاریه‌. ۲ج. ویرایش جمشید کیان‌فر. تهران‌: اساطیر، ۱۳۷۷.
تلگرافات‌ عصر سپهسالار (خط تبریز) ۱۲۹۵- ۹۶. ویرایش محمود طاهراحمدی. تهران: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران‌، ۱۳۷۰.
عبد امین، مجید. نامه‌هایی به ناصرالدین‌شاه: مجموعه‌ای از عرایض، متضمن اوامر شاه به امین‌السلطان، میان سال‌های ۱۳۰۰تا ۱۳۰۳ قمری. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۷.
فرهادمیرزا قاجار. زنبیل‌. ویرایش محمد رمضانی. تهران‌: کتابفروشی و چاپخانه اسلامیه، ۱۳۴۵.
«قبض‌های الواصل، صورت‌های جمع و خرج و امور مالی دربار ناصری و مظفری». ۷۴۷۲/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«قبوض‌ پرداخت‌ مخارج‌ تعمیرات‌ و بنایی‌ عمارت‌ دوشان‌‌تپه‌ قراولخانه‌ و غیره‌ توسط سپسالار اعظم‌، وجیه‌اله‌‌میرزا». ۵۸۸۹/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
کریم‌زاده‌ تبریزی، محمدعلی. احوال‌ و آثار نقاشان‌ قدیم‌ ایران‌ و برخی‌ از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی‌. ۳ج. لندن‌: محمدعلی‌ کریم‌زاده‌ تبریزی‌، ۱۳۶۳.
«گزارش‌ اتمام‌ کار خندق‌ مابین‌ دروازه‌ شمیران‌ و دروازه‌ دوشان‌‌تپه‌ و درخواست‌ تحویل‌ کار و دریافت‌ قبض‌/ دستخط ناصرالدین‌شاه‌ در این‌ زمینه». ۱۶۹۷/ ۲۹۶. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«‏‫گزارش‌های مختلف حکام ولایات به امین‌‌السلطان و ناصرالدین‌شاه». ۷۸۸۴/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«گزارشی‌ به‌ ناصرالدین‌شاه‌ در مورد اظهارات‌ معمارباشی‌ راجع‌ به‌ امور بنائی‌ قصر عاج‌ و شمس‌ العماره‌/ ۲۷محرم‌/ ‌۱۲۹۲». ۳۵۸۷/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، ۱۲۹۲ق.
«متن تلگراف‌ها، گزارش‌ها و نامه‌های مقامات حکومتی و لشکری به شاه، امین‌السلطان و سایرین». ۷۶۶۶/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، ۱۲۹۸- ۱۳۱۳ق.
محبوبی اردکانی، حسین. چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه: جلد دوم: تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الآثار. ویرایش ایرج افشار. تهران: اساطیر، ۱۳۷۴.
محمدشاه قاجار. «فرمان محمدشاه در خصوص اعطای لقب باشیگری نقاشخانه و خطاب خانی به عبدالله‌‌خان». ۹۵/ ۹۹۷. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
مستوفی، عبدالله. شرح‌ زندگانی‌ من‌، یا، تاریخ‌ اجتماعی‌ و اداری‌ دوره‌ قاجاریه‌. ۳ج. تهران‌: زوار، ۱۳۸۸.
«مکاتبات شاهزادگان، درباریان، صاحب‌منصبان و زنان حرمسرا با ناصرالدین‌شاه». ۷۴۲۷/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
ممتحن‌الدوله. خاطرات‌ ممتحن‌الدوله‌: زندگینامه‌ میرزا مهدی‌‌خان‌ ممتحن‌الدوله‌ شقاقی‌. ویرایش حسینقلی خانشقاقی. تهران‌: انتشارات فردوسی، نشر فرهنگ، ۱۳۶۲.
ناصرالدین‌شاه‌ قاجار. روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه قاجار: از ربیع‌الاول ۱۲۸۳ تا جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ق: به انضمام شرح کامل سفرنامه اول خراسان. ویرایش مجید عبد امین. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۶.
ــــــــ . روزنامه‌ خاطرات‌ ناصرالدین‌‌شاه‌ در سفر اول‌ فرنگستان‌. ویرایش فاطمه قاضیها. تهران‌: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران‌، پژوهشکده‌ اسناد، ۱۳۷۷.
ــــــــ . روزنامه‌ خاطرات‌ ناصرالدین‌‌شاه‌ در سفر دوم‌ فرنگستان‌ (۱۲۹۵ه.ق‌). ویرایش فاطمه قاضیها. تهران‌: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران‌، پژوهشکده‌ اسناد، ۱۳۷۹.
ــــــــ . روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه قاجار از ربیع الاول ۱۳۱۰ تا جماد‌ی‌الاول ۱۳۱۲ق. ویرایش مجید عبد امین. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن، ۱۳۹۷.
ــــــــ . روزنامه خاطرات ناصرالدین‌شاه قاجار: از رجب ۱۲۸۴ تا صفر ۱۲۸۷ به انضمام سفرنامه‌های قم لار کجور و گیلان. ویرایش مجید عبد امین. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۷.
ــــــــ . سفرهای ناصرالدین‌شاه به قم (۱۲۶۶- ۱۳۰۹ه.ق.). ویرایش فاطمه قاضیها. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۱۳۸۱.
ــــــــ . یادداشتهای‌ روزانه‌ ناصرالدین‌شاه‌ (۱۳۰۳- ۱۳۰۰ قمری‌). ویرایش پرویز بدیعی. تهران‌: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران‌: پژوهشکده‌ اسناد، ۱۳۷۸.
«نامه یکی از معماران در مورد تخریب خانه‌ای در مجاورت عمارت شمس‌ العماره». ۲۷۳۴/ ۲۱۰. تهران: آرشیو ملی ایران، ۱۲۸۰.
«نامه‌ای‌ به‌ ناصرالدین‌شاه‌ مبنی‌ بر شکایت‌ معمارباشی‌ از نحوه‌ ارزیابی‌ عملکرد وی‌/ ۱۲۹۲ق‌/ تهران». ۱۲۹۲ق. ۳۶۱۴/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران.
«نامه‌ها، عرایض و گزارشاتی به ناصرالدین‌شاه». ۷۹۶۳/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌ها و گزارشاتی به ناصرالدین‌شاه». ۷۹۰۶/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌های سعید انصاری، فیروزمیرزا، عزیزخان مکری، نیرالملک، مستوفی‌‌الممالک». ۸۱۵۵/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌های ظل‌السلطان، وزیر امور خارجه، صاحب‌ اختیار، امین‌‌السلطان و مقامات کشوری و لشکری». ۸۰۲۸/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌های عزیزخان مکری، سعید انصاری، عین‌‌الملک، حسام‌‌‌السلطنه، اعتضاد‌‌‌‌السلطنه، مشیرالدوله، و سپهسالار به شاه». ۸۱۶۰/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌های مقامات کشوری و لشکری به شاه در خصوص وصول مالیات، ارسال پیشکشی، رسیدگی به اختلافات مالی و ملکی و غیره». ۷۸۰۵/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
«نامه‌های وزیر مختار ایران در فرانسه به وزیر امور خارجه ایران در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه [۳]». در بررسی‌های تاریخی، ش۵۵ (بهمن، اسفند ۱۳۵۵)، ص۱۳۷- ۱۷۶.
«نامه‌های ولیعهد، آصف‌‌الدوله، مخبر‌‌الدوله، مستوفی‌الممالک، معیر‌‌الممالک، فیروزمیرزا، امین‌‌الملک، موید‌‌الدوله، دبیرالملک، حشمت‌‌الدوله به شاه». ۸۱۴۸/ ۲۹۵. تهران: آرشیو ملی ایران، بی‌تا.
نظام‌السلطنه‌ مافی، حسین‌قلی. خاطرات‌ و اسناد حسین‌قلی‌‌خان‌ نظام‌السلطنه‌ مافی‌. ۳ج. ویرایش معصومه نظام‌ مافی و دیگران. تهران‌: نشر تاریخ‌ ایران‌، ۱۳۶۲.
وزارت خارجه. «اسناد دارالخلافۀ تهران ــ دفاتر مکمل». تهران: مرکز اسناد وزارت امور خارجه، ۱۳۵- ۸۴- ، ۱۲۸۷ق.
هدایت، رضاقلی‌خان. تاریخ‌ روضة الصفای ناصری. ویرایش جمشید کیان‌فر. ۱۵ج. تهران‌: اساطیر، ۱۳۸۰.