تقابل نحوۀ تأثیرگذاری فرهنگ و اقلیم بر کالبد معماری خانه های تاریخی دوران قاجار در اقلیم های «سرد و کوهستانی» و «گرم و خشک»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدۀ دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه علم و فرهنگ تهران، ایران

2 کارشناس ارشد معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه علم و فرهنگ تهران، ایران

چکیده

کالبد خانه‌‌های تاریخی در ایران، بسته به مکان قرارگیری و بافت زمینه‌ای، همواره متأثر از عوامل مختلف بوده‌اند. عوامل فرهنگی، باورهای دینی، آیین‌‌ها، رویکردهای مذهبی، امنیت اجتماعی، و آسایش اقلیمی بخشی از این عوامل هستند که به‌صورت‌های مختلف بر کیفیت فضاهای داخل خانه و شاخص‌های فرم کالبدی آن اثر گذاشته‌اند. جهت‌‌گیری خانه، مواد و مصالح مصرفی، تزیینات، سلسله‌مراتب، هندسه، مقیاس، و نور و روشنایی ازجملة این شاخص‌ها هستند. در این مقاله به تقابل و سنجش چگونگی تأثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی بر کالبد معماری خانه‌‌های تاریخی دوران قاجار در اقلیم‌‌‌‌های «سرد و کوهستانی» و «گرم ‌‌و خشک» ایران پرداخته شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و قیاسی و جمع‌آوری مطالب به روش کتابخانه‌‌ای و بازدید میدانی است. در فرایند تحلیل موضوع پژوهش و به‌منظور شاخص‌سازی عوامل مؤثر بر مؤلفه‌‌های کالبدی و فضایی، تعداد چهار خانة قاجاری با دو فرم متفاوت مشتمل بر فرم‌های حیاط مرکزی و بلوکی در شهرهای شاخص اقلیم‌های مذکور انتخاب شدند تا، از طریق تحلیل قیاسی بین فرم‌های متضاد در یک اقلیم و فرم‌های مشابه در اقلیم‌های متفاوت، نحوة اثرپذیری مؤلفه‌‌های کالبدی و فضایی از عوامل مختلف نمایان شود. با توصیف مدارک معماری هر خانه‌‌ و تحلیل میزان تأثیر مؤلفه‌های اقلیم و فرهنگ، نتایج پژوهش نشان می‌دهدکه فرم خانه، سلسله‌مراتب، جهت‌گیری، و استفاده از مصالح بوم‌آورد از شاخصه‌‌هایی هستند که در هردو اقلیم به‌صورت توأم تحت تأثیر عوامل فرهنگی و اقلیمی بوده‌اند. در اقلیم گرم و خشک، عامل فرهنگ کارآمدترین تأثیر را بر روی مقیاس خانه و عملکرد فضاها گذاشته و موادومصالح، ترکیب‌بندی، نما و تزیینات اثر مفیدی را از اقلیم پذیرفته‌‌اند؛ درحالی‌که در اقلیم‌های سرد و کوهستانی شاخص‌های مقیاس و عملکرد اثرپذیری ثمربخشی از مؤلفة اقلیم داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Interactions of Cultural and Climatic Influences in Architectural Forms in Historical Qajar Houses in "Cold" and "Hot and Dry" Climates

نویسندگان [English]

  • Mohammed Reza Namdari 1
  • Ali Mash’hadi 1
  • Aila Sinai 2
1 Assistant Professor, Tehran University of Science and Culture, Tehran, Iran
2 M. Arch, Tehran University of Science and Culture, Tehran, Iran
چکیده [English]

The physicality of historical houses in Iran have always been affected by various factors of their context, e.g., cultural factors, religious beliefs, rituals, religious approaches, social security and climate comfort, all of which affecting the quality of indoor spaces and formal characteristics in various ways. The orientation of the house, materials and consumables, decorations, hierarchy, geometry, scale, light and illumination are among these characteristics. This paper compares and evaluates the influence of cultural and climatic factors on the architecture of historical houses of the Qajar era in the cold-mountainous and hot-dry climates of Iran. The research method is descriptive-analytical-comparative, through library and field studies. To do so, four Qajar houses with central courtyard and block forms were selected in the key cities of the above climates to compare their contrasting forms, and the way physical and spatial components are affected by different factors. The comparison shows that the form, hierarchies, orientation and use of natural materials are among the indicators influenced by cultural factors in both climates. In the hot and dry climate, the cultural factor most effective on the scale of the house and the functions of the spaces, with materials, compositions, façade and ornaments having also benefited from the climate, while in the cold and mountainous climate, the scale and function having fruitfully been affected from the climate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architectural Form
  • Climate
  • Culture
  • Historical Houses
  • Qajar Period
احسانی، سمانه و علیرضا قاراخانی. «ویژگی و تفاوت خانه‌های دورۀ قاجار؛ نمونۀ موردی: خانۀ کلبادی و خانۀ سردار جلیل ساری»، در دومین کنفرانس سالانۀ پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهرسازی، تهران، 1395.
بانی‌مسعود، امیر. معماری معاصر ایران. نشر هنر معماری قرن، 1391.
پیرنیا، محمدکریم. سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش، 1387.
توسلی، محمود. ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک. تهران: پیام و پیوند نو، 1380.
حسین‌پور اصطهباناتی، لاله. طرح مرمت و احیای خانۀ تاریخی شریف بندر عباس. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان، 1389.
حصاری اصل، رؤیا. «بررسی سبک معماری ایرانی اسلامی دورۀ قاجار». در اولین کنگره بین‌المللی معماری هدف، 1395.
راپاپورت، آموس. انسان‌شناسی مسکن. ترجمه خسرو افضلیان. مشهد: کتابکده کسری، 1395.
سیروس، زهره. «تأثیر اقلیمی روح جهان». در همایش ملی معماری، عمران و توسعۀ شهری، 1393.
سیفیان، محمدکاظم و محمدرضا محمودی. «محرمیت در معماری سنتی ایران». در هویت شهر، ش1 (پاییز و زمستان ۱۳۸۶)، ص3-14.
شاهکار، آذین. «معماری همساز با اقلیم با روش‌های ماهانی». در همایش ملی معماری، عمران و توسعۀ شهری، 1393.
علیجانی، بهلول. «نگرشی نو در کاربرد آب‌وهواشناسی در مدیریت منابع و توسعۀ کشور (نقش آب‌وهوا در طراحی مـسکن)»، در فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، ش۳۵ (زمستان 1373)، ص45-61.
غفاری، علی. زواره نمادی از اسطورۀ کویر. دفتر پژوهش­های فرهنگ، 1379.
فتحی، فریبا. «بررسی زبان الگو خانه‌های سنتی و معاصر در ایران». در کنفرانس پژوهش­های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران، 1393.
فرخ‌یار، حسین. صد خانه صد پلان. انتشارات دانشگاه آزاد کاشان، 1390.
کسمائی، مرتضی. اقلیم و معماری. اصفهان: نشر خاک، 1389.
کمالی، محمدرضا. «بررسی معماری دورۀ قاجار». در دوفصلنامۀ تخصصی­ دانش مرمت و میراث فرهنگی، ش۵ (زمستان ۸۸ بهار ۱۳۸۹).
کی‌نژاد، محمدعلی و محمدرضا شیرازی. خانه‌های قدیمی تبریز، جلد اول. مؤسسه تألیف، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، 1398.
لنگ، جان. آفرینش نظریۀ معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. انتشارات دانشگاه تهران، 13۸8.
مداحی، مهدی و الناز ناصری و آلتین کرامت. «رابطۀ فرهنگ و معماری بومی». در کنفرانس ملی معماری، عمران، شهرسازی و افق‌های هنر اسلامی، 1399.
مدارک سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی.
مدارک سازمان میراث فرهنگی استان اصفهان.
مدارک مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی پایگاه پژوهشی. 1398.
مرادی، ساسان. تنظیم شرایط محیطی. انتشارات فکر نو، 1398.
معماریان، غلامحسین. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش، 1395.
مهدوی­نژاد، محمدجواد. «هنر اسلامی، در چالش با مفاهیم معاصر و افق­های جدید». در هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، ش۱۲ (زمستان 1381)، ص23-32.