مرجعیت در هنر و معماری سنتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف در این مقاله توصیف و تبیین فراروایتی از اندیشه و مفهوم زیربنایی مرجعیت در جوامع، هنر، و معماری سنتی است. شواهد بسیاری وجود دارد مبنی بر اینکه شکل‌گیری آثار هنر و معماری، سازمان اجتماعی‌ـ حرفه‌‌ای پیشه‌‌وران، ساختار طبقاتی، و رفتارهای جوامع سنتی بر پایۀ سلسله‌مراتبی از الگوها یا مراجع معنوی و مادی استوار است. در این مقاله بر پایۀ روش تفسیر تاریخیْ نقش و تأثیر سه کلان‌‌‌‌مرجع مابعدطبیعی، طبیعی (عالم کبیر)، و انسانی‌‌ (عالم صغیر) و کلیۀ مفاهیم، اصول، و عناصر مرتبط با آنها بر اندیشه‌‌ و عمل هنرمندان و معماران بررسی می‌شود. یافته‌‌های این مطالعه نشان می‌‌دهند مراجع صلاحیت‌دار، که در نظام سلسله‌مراتب هرمی به امور مقدس می‌‌رسند، بر شکل‌گیری کل تا جزء آثار هنر و معماری و حیات حرفه‌‌ای پیشه‌‌وران سیطره دارند. درواقع، اندیشۀ مرجعیت در سازمان‌دهی ساختار و محتوای اصناف پیشه‌‌وری، اعطای قداست و مشروعیت‌‌ به پیشه‌‌ها و مصنوعات آنها، تعیین الگوها و سرمشق‌‌های معتبر، و نیز قضاوت دربارۀ آنها نقش و اقتدار تعیین‌‌کننده‌‌ای داشتند. به نظر می‌‌رسد با صورت‌‌بندی نظری اندیشۀ مرجعیت و مفهوم سلسله‌مراتب مراجع صلاحیت‌دار می‌توان علاوه بر توصیف برخی آداب و اصول حِرَف سنتی، تبیینی تازه از خاستگاه‌‌های نظری آفرینش فرم در عالم سنت عرضه کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Authority in Traditional Art and Architecture

نویسنده [English]

  • Ja’far Taheri
Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urbanism, Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

This study aims to describe and explain the metanarrative of the fundamental idea and concept of authority in traditional societies, art, and architecture. There is much evidence that the formation of art and architecture, the socio-professional organisation of craftsmen, class structure, and behaviours of the traditional societies was based on a hierarchical pyramid system of patterns or spiritual and material references. Based on the historical interpretation methods, this article investigates the role and influence of the three sources, namely, metaphysics, nature (macrocosm), and humans (microcosm), together with all the concepts, principles, and elements related to them on the theory and practice of artisans/ architects. The findings show that these authoritative sources, who reach a sacred status in a hierarchical system, have control over the formation of art/ architecture and the artisans' professional life. Indeed, the idea of authority played a decisive role and authority in organising the structure and content of artisans' guilds, granting holiness and legitimacy to their craft, determining authoritative models and patterns, and judging them. It seems that the theoretical formulation of the idea of authority and the concept of hierarchy of authoritative sources, in addition to describing some manners and principles of traditional professions, can provide a new explanation of the theoretical origins of the creation of form in the world of tradition.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Art and architecture
  • Authority
  • Hierarchy
  • Traditional societies
آب‍رک‍رام‍ب‍ی‌، ن‍ی‍ک‍ولاس‌ و دیگران. ف‍ره‍ن‍گ‌ ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی‌. ت‍رج‍م‍ۀ ح‍س‍ن‌ پ‍وی‍ان‌. ت‍ه‍ران‌: چ‍اپ‍خ‍ش‌، 1370.
ابونصری هروی، قاسم بن یوسف. ارش‍اد ال‍زراع‍ه‌. ب‍ه اه‍ت‍م‍ام‌ م‍ح‍م‍د م‍ش‍ی‍ری‌. ت‍ه‍ران‌: دانشگاه تهران‏، 1395.
ابیحیان التوحیدی. المقابسات. محقق و مشروح حسن السندوبی. بیروت: دار سعاد الصباح. 1992.
احمد، منیرالدین. نهاد آموزش اسلامی. ترجمۀ محمدحسین ساکت. تهران: نگاه معاصر، 1384.
اخوان‌الصفا. رسائل اخوان‌الصفاء و خلّان‌الوفاء. تصحیح بطرس البستانی. بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 2005.
اردلان، نادر و لاله بختیار. حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمۀ حمید شاهرخ. اصفهان: نشر خاک، 1380.
ارکون، محمد. انسان‌گرایی در تفکر اسلامی. ترجمۀ احسان موسوی‌ خلخالی. تهران: طرح نقد‏،‏ ۱۳۹۵.
اعتمادینیا، مجتبی. هرم بزرگ هستی در بستر تاریخ تفکر و تمدن بشری. تهران: نشر آنسو، 1396.
اینگُلد، تیم. ساختن: انسان‌شناسی، باستان‌شناسی، هنر و معماری. ترجمۀ مریم پوراسماعیل. تهران: فرهامه، 1398.
افلاطون. دورۀ آثار افلاطون، ج3. ترجمۀ حسن لطفی و رضا کاویانی. تهران: خوارزمی، 1367.
الذخایر و التحف فی بیر الصنایع و الحِرَف؛ نسخه مصوره عن مخطوطه فی مکتبه غوتا (المانیا)؛ رقم 903ق.  عربیات، نسخه شخصیه.
بلوخ، مارک. جامعۀ فئودالی. 2ج. ترجمۀ بهزاد باشی. تهران: انتشارات آگاه، 1363.
بودریار، ژان. نظام اشیا. ترجمۀ پیروز ایزدی. تهران: نشر ثالث، 1397.
بودون، رمون و فرانسوا بوریکو. فرهنگ انتقادی جامعه‌شناسی. ترجمۀ عبدالحسین نیک‌گهر. تهران: فرهنگ معاصر، 1385.
بورکهارت، تیتوس. هنر مقدس: اصول و روش‌ها. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش، 1376.
پاناینو، آنتونیو. «پادشاهی مقدس و دیگر جنبه‌های نمادین سلطنتی در ایدئولوژی هخامنشیان و ساسانیان». در دریایی، تورج. نهاد پادشاهی در ایران باستان. ترجمۀ مهناز بابایی. تهران: مؤسسه آبی پارسی؛ انتشارات پل فیروزه، 1399. ص67-95.
پانوفسکی، اروین. معماری گوتیک و فلسفۀ مدرسی. ترجمۀ ‌هادی ربیعی. تهران: نشر چشمه، 1398.
پوپ، آرتور اُپهام. سیری در هنر ایران، جلد 3. ترجمۀ نجف دریابندری و دیگران. تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1378.
ــــــــ . م‍ع‍م‍اری‌ ای‍ران‌. ت‍رج‍م‍ۀ‌ غ‍لام‍ح‍س‍ی‍ن‌ ص‍دری‌اف‍ش‍ار. ت‍ه‍ران‌: اخ‍ت‍ران‌‏، ۱۳۸۲.
تنر، جرمی (ویراستار). جامعه‌شناسی هنر: گزیدۀ آثار. ‏ترجمۀ حسن خیاطی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی‏، ‏۱۳۹۹.
جعفریان، رسول. «تاریخ اجتهاد و تقلید از سید مرتضی تا شهید ثانی و تأثیر آن در اندیشۀ سیاسی شیعه». در مجلۀ علوم سیاسی، ش27 (پاییز 1383)، ص157 - 192.
جواد، مصطفی. فتوت (از سده یکم تا سده سیزدهم هجری قمری): به انضمام کتاب «فتوت» ابن معمار (7ق). ترجمۀ عبدالعلی اسپهبدی. تهران: صمدیه‏، 1397.
چاولا، راکش. واستو: کتاب کوچک معماری ودایی. ترجمۀ هومن بابک. تهران: پرما، 1401.
دری‍ای‍ی‌، ت‍ورج‌. شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس، 1392.
زمانی، عباس. تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، 1355.
صبوریان، محسن. تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه: گفتاری در تحولات سیاسی و اجتماعی روحانیت شیعه در دوره قاجار و پهلوی اول. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، 1398.
طاهری، جعفر و ‌هادی ندیمی. «بعد پنهان در معماری اسلامی ایران». در صفه، ش65 (تابستان 1393). ص5-24.
طاهری، جعفر. صنف بنایان و معماران دوران اسلامی: آداب، اندیشه‌ها و حیات حرفه‌ای. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی‏، زیر چاپ.
طباطبائی، محمدحسین و دیگران. ب‍ح‍ث‍ی‌ درب‍ارۀ‌ م‍رج‍ع‍ی‍ت‌ و روح‍ان‍ی‍ت‌. تهران: شرکت سهامی انتشار، 1341.
عالی، م‍ص‍طف‍ی ‌ب‍ن‌ احمد. م‍ن‍اق‍ب‌ ه‍ن‍روران‌. ترجمه و ت‍ح‍ش‍ی‍ه‌ توفیق ه‍. س‍ب‍ح‍ان‍ی‌. ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌، 1369.
عنصرالمعالی، کیک‍اوس ب‍ن‌ اسکندر. قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1395.
فارابی، ابونصر محمد. اندیشه­های اهل مدینۀ فاضله. ترجمه و شرح از جعفر سجادی. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، 1354.
ــــــــ . سیاست مدنیّه. ترجمه و تحشیه جعفر سجادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1371.
ــــــــ . فصول منتزعه. ترجمۀ حسن ملکشاهی. تهران: سروش، 1382.
فرگوسن، نیل. برج و میدان: جدال سلسله‌مراتب و شبکه بر سر قدرت جهانی. ترجمۀ زهرا عالی. تهران: فرهنگ نشر نو؛ آسیم‏، ‏۱۳۹۹.
قربانی، محمدعلی. تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی‏، 1394.
کانر، کلیفورد دی. تاریخ علم مردم. ترجمۀ حسن افشار. تهران: نشر ماهی، 1395.
کرمر، جوئل ال. احیای فرهنگی در عهد آل بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. ترجمۀ محمدسعید حنایی کاشانی. تهران: م‍رک‍ز ن‍ش‍ر دان‍ش‍گ‍اه‍ی، 1375.
کرون، پاتریشیا. جامعه‌های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن. ترجمۀ مسعود جعفری جزی. تهران: انتشارات ماهی‏، 1395.
کوستوف، اسپیرو. «معماران سده‌های میانه در شرق و غرب (۱)». ترجمۀ فرزانه طاهری. در فصلنامۀ خیال، ش۳ (پاییز 138۱)، ص114-139.
کوماراسوامی، آناندا. استحالۀ طبیعت در هنر. ترجمۀ صالح طباطبایی. تهران: فرهنگستان هنر، 1391.
ــــــــ . فلسفۀ هنر مسیحی و شرقی. ترجمۀ امیرحسین ذکرگو. تهران: فرهنگستان هنر، 1386.
کیانی، محمدیوسف. تزیین‍ات‌ واب‍س‍ت‍ه‌ ب‍ه‌ م‍ع‍م‍اری‌ ای‍ران‌ دورۀ‌ اس‍لام‍ی. ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ک‍ش‍ور (پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌)، 1376.
ــــــــ . م‍ع‍م‍اری‌ ای‍ران‌ دوره‌ اس‍لام‍ی. ت‍ه‍ران‌: جهاد دانشگاهی، 1366.
گدار، آندره و دیگران. آث‍ار ای‍ران‌. ت‍رج‍م‍ۀ‌ اب‍وال‍ح‍س‍ن‌ س‍روق‍د م‍ق‍دم. م‍ش‍ه‍د: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی‏، 1365.
گنون، رنه. سمبول‌های بنیادین: زبان جهان‌شمول علم مقدس. ترجمۀ دل‌آرا قهرمان. تهران: حکمت، 1398.
محجوب، محمدجعفر. ادبیات عامیانۀ ایران: مجموعه مقالات درباره افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه، 1386.
منشی‌زاده، آرزو. «سیر تحوّل تعیّن بدن در معماری: از بدن‌وارگی تا بدن پدیداری». در صفه. ش۹۶ (بهار ۱۴۰۱). ص 5-20.
منشی ق‍م‍ی‌، اح‍م‍د ب‍ن‌ حسین. گ‍ل‍س‍ت‍ان‌ هنر. به تصحیح و اه‍ت‍م‍ام‌ اح‍م‍د س‍ه‍ی‍ل‍ی‌ خ‍وان‍س‍اری‌. تهران: کتابخانه منوچهری، 1366.
میچل، ملانی. سیری در نظریۀ پیچیدگی. ترجمۀ رضا امیررحیمی. تهران: نشر نو، 1395.
نصر، سیدحسین. «عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور ایرانی». در فصلنامۀ هنر، ش26 (۱۳۷۳). ص 79-86.
ــــــــ . دین و نظام طبیعت. ترجمۀ محمدحسن فغفوری. تهران: حکمت، 1389.
ــــــــ . نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت. تهران: خوارزمی، 1377.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد. اخ‍لاق‌ ن‍اص‍ری‌. ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ت‍وض‍ی‍ح‌ م‍ج‍ت‍ب‍ی‌ م‍ی‍ن‍وی‌ و ع‍ل‍ی‍رض‍ا ح‍ی‍دری‌. ت‍ه‍ران‌: خ‍وارزم‍ی‌‏‏، 1356.
ن‍ورب‍رگ‌ـ‌ ش‍ول‍ت‍س‌، ک‍ری‍س‍تی‍ان‌. روح مکان: به سوی پدیدار‌شناسی معماری. ترجمۀ محمدرضا شیرازی. ‏تهران: رخ‌داد نو، ‏۱۳۸۸.
وبر، ماکس. مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی. ترجمۀ احمد صدارتی. تهران: نشر مرکز، 1392.
ویتروویوس پولیو. ده کتاب معماری. ترجمۀ ریما فیاض، تهران: دانشگاه هنر، 1388.
ویتفوگل، کارل آوگوست. استبداد شرقی: بررسی تطبیقی قدرتِ تام. ترجمۀ محسن ثلاثی. تهران: ثالث‏، ۱۳۹۲.
ویلبر، دونالد نیوتن. م‍ع‍م‍اری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌ در دوره‌ ای‍ل‍خ‍ان‍ان‌. ت‍رج‍م‍ۀ ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ ف‍ری‍ار. ت‍ه‍ران‌: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1346.
هارای، یووال نوح. انسان خداگونه: تاریخ مختصر آینده. ترجمۀ زهرا عالی. تهران: فرهنگ نشر نو؛ آسیم، ‏۱۳۹۷.
یونگ، کارل گوستاو. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: انتشارات به‌نشر، 1390.
Acharya, P.K. Indian Architecture; According to Manasara-Silpasastra. Oxford University Pressو 1928.
Akkach, S. Cosmology and Architecture in Premodern Islam: An Architectural Reading of Mystical Ideas. SUNY Press, 2012.
Carboni, S. Following the Stars: Images of the Zodiac in Islamic Art. Metropolitan Museum of Art, 2013.
Coaldrake, W.H. Architecture and Authority in Japan. London: Taylor & Francis, 2002.      
Creswell, K.A.C. Early Muslim Architecture, Vol. II. Oxford University Press, 1940.
Doczi, G. The Power of Limits: Proportional Harmonies in Nature, Art, and Architecture. Boston: Shambhala, 2005.
Ettinghausen, R. From Byzantium to Sasanian Iran and the Islamic World: Three Modes of Artistic Influences (Vol. 3). Brill Archive, 1972.
Feng, J. Chinese Architecture and Metaphor. University of Hawaii Press, 2012.
Finsterwalder, R. (Ed.). Form Follows Nature: Eine Geschichte der Natur als Modell für Formfindung in Ingenieurbau, Architektur und Kunst-A History of Nature as Model for Design in Engineering, Architecture and Art. Birkhäuser, 2015.
Hauser, A. The Social History of Art, Vol. 2: Renaissance, Mannerism, Baroque. London: Routledge, 1962.
Hoose, B. (Ed.). Authority in the Roman Catholic Church: Theory and Practice. Routledge, 2002.
Kruft, Hanno-Walter. A History of Architectural Theory: From Vitruvius to the Present, Princeton: Princeton Architectural Press, 1994.
Lincoln, B. Authority: Construction and Corrosion. University of Chicago Press, 1994.
Lovejoy, A. The Great Chain of Being. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1933.
Minkenberg, M. Power and Architecture. NewYork: Berghahn Books, 2014.
Mottahedeh, Roy P. Loyalty and Leadership in an Early Islamic Society. I.B. Tauris, 2001.
Ross, R. & J.R. MacArthur & N. Grubb. Architecture of Authority. Aperture, 2007.
Schwaller de Lubicz, R.A. The Temple in Man: Sacred Architecture and the Perfect Man. trans. Robert and Deborah Lawlor. New York: Inner Traditions International, 1977.
Smith, H. Forgotten Truth: The Common Vision of the World's Religions. Harper San Francisco, 1992.
Thiis-Evensen, T. Archetypes in Architecture. Cambridge, Ma, Oxford University Press, 1989.
www. alamy.com
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Torcello_-_Santa_Maria_Assunta.Last_Judgement.jpg
https://www.hisour.com/vastu-shastra-28321/
https://www.worldhistory.org/image/1418/tibetan-mandala-sera-monastery/