بازشناسی آرایه‌های برگرفته از غرب در نماهای دورۀ قاجار موردپژوهی: پنجرۀ سنتوری در کوشک احمدشاهی با کمک فناوری فوتوگرامتری برد کوتاه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکدۀ معماری، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 کارشناس ارشد مرمت بنا، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

3 استاد دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

چکیده

یکی از مهم‌ترین آرایه‌های نما‌‌های قاجاری پنجرة سنتوری است که در اروپا با اشکال مختلف ساده، منحنی، و شکسته از دوران رم کلاسیک تا دوران نئوکلاسیک در نماسازی به کار رفته است و در جداره‌‌های برون‌گرای دورة قاجار با تأثیر از معماری غربی رواج یافته است. در پژوهش‌های اندکی به مطالعة این عنصر وارداتی و ویژگی‌های متمایز قاجاری آن به نسبت نمونه‌‌های غربی پرداخته شده است. در این پژوهش با هدف بازشناسی پنجرة سنتوری با روش تک‌نگاری، کوشک احمدشاهی کاخ نیاوران با 23 قاب متنوع مزین به سنتوری انتخاب و با ابزار فتوگرامتری برد کوتاه مستندنگاری دقیق شده است. هدف از این پژوهش بررسی این آرایة غربی و تأثیرات بومی معماری دورة قاجار و تغییرات آن در یک مورد منتخب است. بنابر یافته‌‌ها سه نوع سنتوری مثلثی ساده، شکستة طوماری، و شکستة مارپیچ در جداره‌‌ها به کار رفته است که، با در نظر گرفتن دو خصیصة شکل و بافت پرکنندة سینة سنتوری، در کل به 16 نوع مختلف دارای الگوی قرارگیری ویژه دسته‌بندی می‌شود. سنتوری‌های جفت و سنتوری‌های طرفین تقسیمات سه‌تایی یا پنج تایی مشابهند. سنتوری طرفین پلکان ورودی مفصل‌ترین نمونه و دارای رأس آجر برش‌خورده به شکل گل و گلدانی است. در این پژوهش نتیجه گرفته شده است که خلاقیت و بداهه‌سازی در تغییر شکل سنتوری الگوی تزیین سینة سنتوری و بافت پرکنندة آن با استفاده از هنر آجرکاری منقوش و قالبی وجه تمایز اثر معماران دورة قاجار در این بناست. بدین‌ترتیب با آجر، که مصالح غالب و سرمنشأ آرایه‌های مختلفی در تاریخ معماری ایران است، این عنصر وارداتی با اشکال متنوع بازتولید شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognising Decorative Elements Taken from the West in Qajar Period Façades Using Close-Range Photogrammetric Technology: the Case of Window-Pediments in the Ahmad Shahi Pavilion

نویسندگان [English]

  • Elham Andaroodi 1
  • Arezou Koulabadi 2
  • Fatemeh Mehdizadeh Seradj 3
1 Associate Professor, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran
2 Msc. in Building Conservation, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran
3 Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Iran University of Science and Technology
چکیده [English]

The ornaments of the Qajar period reflect how Iranians adopted their approach to modernism from the West, and the way in which the architecture of this period was influenced by different architectural styles of the 18th - and 19th- century Europe. Influenced by European Rococo and Neoclassical styles, the Qajar Period is a time of change in Iranian architecture. An important type from this period is the residential pavilion in the middle of gardens with open views outwards. Here the role of window is changed from an element open to inner courtyard, to a façade looking towards the exterior garden. Therefore, an important architectural element reappears: the window-pediment. Investigating how Qajar architects used Western elements in ornamenting the facades of new buildings, this study has selected the 19th century Ahmad Shahi pavilion in Niavaran Palace, which contains 21 windows and two walls decorated with window-pediment. Using descriptive-analytical method and close-range photogrammetry as a system for data collection. The walls are carefully photographed together with their window-pediments, reproducing accurate façades with the help of Agisoft Metashape and orthophotos. Then, by comparing the facades, three types of forms were identified: simple triangular, scroll-shape broken and spiral-shape broken pediments. A precise lassfication of pediments, taking into account the characteristics of shapes and the filling texture of the pediment context, shows that there are 16 different types of pediments. There are similarities between paired pediments and those to the sides of arrays of three and five. The southern wall on either side of the decorative staircase is the most elaborate, with the apex of open, broken pediments crowned with the popular motif of the Qajar period, namely, flowers and vase. The research has concluded that creativity and improvisation in changing the shape of the pediments, the pattern of the ornamentation of the pediment chest and its filling texture using moulded, ornamented bricks is the distinguishing feature of the work of Qajar period architects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pediment-window
  • Qajar ornaments
  • Scroll and spiral shape
  • Broken and open pediment
  • Close Range Photogrammetry
آدام، رابرت. معماری کلاسیک، راهنمای جامع سبک کلاسیک. ترجمۀ حسین سلطان‌زاده و هومن انجمن فرد، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۱.
افشار اصل، مهدی و محمدباقر خسروی. «معماری ایران در دورۀ قاجار»، در فصلنامۀ هنر، ش36 (تابستان 1377)، ص۱۲۰-۱۳۸.
اعتصام، ایرج. «بررسی تطبیقی معماری و شهرسازی معاصر ایران با اروپا». در مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374.
اندرودی، الهام. «مستندنگاری میراث معماری با بهره­گیری از فتوگرامتری برد کوتاه: دستاوردهای آموزش فناوری­های نوین». در دومین همایش میراث فرهنگی و توسعۀ پایدار، مهر 1397.
بهنام، جمشید. ایرانیان و تجدد. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز، 1375.
جهانبخش، ‌هانا و ‌هانیه شیخی نارانی. «پژوهشی پیرامون نقش گُل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران (دوران زندیه و قاجاریه)». در تاریخ نو، ش16 (پاییز 139۵)، ص۱۲۹-۱۶۲.
چینگ، فرانسیس دی و مارک ام. یارتسومبک و ویکرامادیتیا پراکاش. تاریخ معماری جهان. ترجمۀ محمدرضا افضلی. تهران: نشر یزدا، 1389.
درودگر، قاسم. «بررسی ارزش‌های هنری معماری دوران قاجار». در معماری و شهرسازی، ش۷۰-71 (تابستان 1382)، ص۱۴-۱۹.
سلطان‌زاده، حسین. پنجره­های تهران. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1375.
شهبازی، داریوش. پرسه در دارالخلافه. تهران: انتشارات کتابسرا، 1395.
علیدوستی، پریسا و امیرعلی خلیلیان.«بررسی تطبیقی معماری دو دورۀ قاجار و باروک». در دومین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری، 1397.
قبادیان، وحید. معماری در دارالخلافه ناصری: سنت و تجدد در معماری معاصر تهران. تهران: پشوتن، 1393.
کاتب، فاطمه. معماری خانه‌های ایرانی. تهران: طبع و نشر، 1391.
کیانی، مصطفی. معماری دورۀ پهلوی. تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1386.
گاردنر، هلن. هنر در گذر زمان. ترجمۀ محمدتقی فرامرزی، تهران: آگاه، 1365.
گودرزی دیباج، مرتضی. آیینۀ­ خیال: بررسی و تحلیل تزیینات معماری دورۀ قاجار. تهران: انتشارات سوره مهر، 1388.
مکی‌نژاد، مهدی. تزیینات آجرکاری در معماری. قابل‌دسترس در http://www.memarnet.com/fa/node/566، آخرین دسترسی 08/12/1400
منتظر، بهناز و حسین سلطان‌زاده و سیدبهشید حسینی. «تبیین تأثیر معماری نئوکلاسیک قرن 18 و 19 روسیه بر معماری بناهای اداری‌ـ خدماتی ایران (دورۀ قاجار و پهلوی اول)»، در مجلۀ باغ نظر، سال 16، ش70 (فروردین 1398)، ص۷۳-86.
میرمیران، ‌هادی. «مدرسۀ شهید مطهری (سپهسالار)، نگاهی به معماری دورۀ قاجار: شکوفایی ساخت و پرداخت»، در نشریۀ معمار، ش8 (1379)، ص54-57.
Agisoft Metashape User Manual V. 1.7, 2022. Last accessed in 2/27/2022 from:
https://www.agisoft.com/pdf/metashape-pro_1_7_en.pdf
Albertz, Joerge. “A Look Back, 140 Years of Photogrammetry, Some Remarks on the History of Photogrammetry”. In Photogrammetric Engineering &Remote Sensing, May 2007, pp. 504-506.
Ching, Francis D.K. A Visual Dictionary of Architecture, Wiley, 2011.
Fletcher, Banister. A History of Architecture on the Comparative Method. New York: Charles Scrobner’s Son, London: B.T. Batsford, 1924.
Hanke, Klaus & Pierre Grussenmeyer. “Architectural Photogrammetry: Basic Theory, Procedures, Tools”. Corfu, September 2002 ISPRS Commission 5 tutorial. Last accessed in 2/27/2022 from: https://www.isprs.org/commission5/tutorial02/gruss/tut_gruss.pdf
Jordan, David P. Transforming Paris, The Life and Labors of Baron Haussman, New York: The Free Press, 1995.
Kennie, T.J.M. & G. Petrie. Engineering Surveying Technology, New York: Taylor and Francis, 2010.
Smorodinskaya, Tatiana. & Karen Evans Romaine & Helena Goscilo. Encyclopedia of Contemporary Russian Culture, Routledge, 2007.
Stylianidis, Efstratios. Photogrammetric Survey for the Recording and Documentation of Historic Buildings, Springer, 2020.
Waldhäusl, Peter & Cliff L. Ogleby. 3-Rules for Simple Photogrammetric Documentation of Architecture. Last accessed in 2/27/2022 from:
https://www.cipaheritagedocumentation.org/wp-content/uploads/2017/02/CIPA__3x3_rules__20131018.pdf
لینک‌های اینترنتی (آخرین دسترسی 8/12/1400):
URL1: https://www.pinterest.com/pin/354940014355538063/
URL2: https://www.pinterest.com/pin/440015826071351541/
URL3: https://www.firenzealchemica.eu/san-miniato-al-monte-e-il-cammino-alchemico/
URL4: https://www.pinterest.fr/pin/66991113195223728/
URL5: https://www.pinterest.fr/pin/508203139204023982/
URL6: https://www.pinterest.cl/pin/143341200625978433/
URL7: https://www.pinterest.fr/pin/290974825916791031/
URL8: https://www.pinterest.fr/pin/383650462007290029/
URL9: https://en.wikipedia.org/wiki/Kinský_Palace_(Prague)
URL10: https://en.wikipedia.org/wiki/Hermitage_Museum
URL11:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Paris_Avenue_de_ l’Opéra_no_038.jpg
URL12: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Banqueting_House_Vit_Brit_edited.jpg
URL13: http://www.emaratkhorshid.com/project/ طرح-مرمت-و-احیاء-خانه-تاریخی-نظامیه /
URL 14: https://www.flickr.com/photos/bezanimbiroon/16518199338/galleries/
URL 15: https://www.mihanpress.com/موزه-آبگینه-و-سفالینه‌های-ایران/
URL 16: https://www.nabro.ir/ahmad-shahi-pavilion/