دگرگونی جبهۀ جنوبی عمارت دیوان خانۀ کریمخانی شیراز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدۀ حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

2 پژوهشگر دکتری مرمت و احیای ابنیه و بافتهای تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان

3 کارشناس ارشد مرمت و احیای ابنیه و بافتهای تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

تغییر و دگرگونی سنت دیرپای تاریخ معماری و شهرسازی است، تاجایی‌که در بناهای عمومی حکومتی و به‌ویژه در دو قرن اخیر این تغییرات شتاب و شدت بیشتری داشته است. عمارت دیوان‌خانة کریم‌خانی شیراز ازجملة این بناهاست که در پی تغییرات در شیوة زندگی و مدیریت دو قرن اخیر دچار تحولات مستمری در کالبد، کارکرد، و معنا شده است. در این پژوهش، با استفاده از روش تفسیری‌ـ تاریخی و تحلیلی و گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات عمیق میدانی و کتابخانه‌‌ای، به بررسی تغییرات کارکردی و کالبدی و علل آن‌ها طی دو قرن اخیر در جبهة جنوبی عمارت یادشده و بافت اطراف آن پرداخته می‌شود. این بنا در ابتدا به منظور دیوان‌خانه و عنصری مهم در زنجیرة فضایی مجموعه کریم‌خان زند ساخته و پرداخته می‌شود، دیری نمی‌‌پاید که در دوران قاجاریه به تلگراف‌خانه تغییر کارکرد می‌‌دهد، سپس در دورة پهلوی به‌دنبال دگرگونی گسترده در سازمان فضایی شهر، بخش جنوبی عمارت دیوان‌خانه تغییر کالبد و ماهیت می‌یابد و به اداره پست، تلگراف و تلفن تبدیل می‌شود، بعد از انقلاب اسلامی در سال 1382 ادارة پست دورة پهلوی به‌کلی تخریب و برچیده می‌شود و بازسازی تاریخی مجموعة زندی و احیای گذشتة آن در دستور کار اداره میراث فرهنگی قرار می‌گیرد؛ که این امر تا کنون محقق نشده و به‌صورت ویرانه در قلب شهر باقی مانده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Transformation of the Southern Side of the Karim Khan’s Divankhanih in Shiraz

نویسندگان [English]

  • Eisa Esfanjary kenari 1
  • Nasrin Poureidivand 2
  • Ehsan Sotoude 3
1 Assistant Professor, Faculty of Conservation and Restoration, Art University of Isfahan
2 PhD Candidate, Faculty of Conservation and Restoration, Art University of Isfahan
3 MA, Faculty of Conservation and Restoration, Art University of Isfahan
چکیده [English]

Changes and adaptions have a long history in architecture and urbanism, and as far as the public and government buildings of the last two centuries are concerned, these changes have been substantial and accelerating.  Among these buildings is Divankhanih, which has continually undergone changes, in response to changes in lifestyle and governance in the last two centuries, reflected in the building’s form, function and meaning. This research aims to study these changes and their under laying factors in the southern side of the building and its surrounding, using interpretive-historical and analytical methods. After Shiraz was chosen as the capital of the Zand Dynasty, Divankhanih was built as the administration office and was an important element in the spatial organisation of the Karim Khan's complex. With the introduction of the telegraph during the Qajar period (1858 AD), Divankhanih turned into a telegraph office. In the Pahlavi period, following modernisation and the extensive changes in the city's spatial organisation, the southern part of the Divankhanih transformed into the city’s Post, Telegraph and Telephone Office. After the Islamic Revolution, and due the reconstruction of the historic Karim Khan Zand complex, the Pahlavi post office was completely removed, only for its ruins to remain untouched to this date.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Karim Khan Zand
  • Divankhanih
  • Telegraph
  • Transformation
  • Reconstruction
آرشیو Smithonion
آرشیو روابط عمومی پست استان فارس
آلبوم عکس کاخ گلستان
آرشیو میراث فرهنگی
آرشیو روابط عمومی پست استان فارس
اردشیری، مهیار و غلامحسین معماریان. هویت شهری شیراز، شیراز: نوید شیراز، 1389.
اسدی، علی. شیراز عصر زندیه: بررسی شکل و ویژگیهای شهر شیراز در دوره زندیه با توجه به عوامل طبیعی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، شیراز: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1396.
اسفنجاری کناری، عیسی. مطالعه، مرمت و بازسازی ضلع جنوبی عمارت دیوانخانه شیراز، شیراز: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، 1397.
اسناد سازمان نقشه‌برداری کشور.
افسر، کرامت‌الله. تاریخ بافت قدیمی شیراز، تهران: انجمن آثار ملی، 1353.
افشار، ایرج. «سفرنامة تلگرافچی فرنگی»، در مجلة فرهنگ ایرانزمین، ش 19 (1352)، ص 183-260.
برفی، سیروس. دیوانخانهـ شیراز (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهه دوم سال 1394)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1388.
پارسی، فرامز. «عمارت دیوان‌خانة شیراز، پروژه پردیسان، سازمان میراث فرهنگی کشور»، در مجلة معمار، ش 21 (تابستان 1382)، ص 82-89.
پاک‌نژاد، محمدحسن. گزارش مقدماتی کاوش و پیگردی ضلع جنوبی عمارت دیوانخانه، شیراز: میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1383.
پروندة ثبتی عمارت دیوان‌خانه
پژمان بختیاری، حسین. تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران: علمی، 1326.
جکسن، آبراهام والنتاین ویلیامز. سفرنامة جکسن (ایران در گذشته و حال). تهران: شرکت افست. 1352.
دیولافوا، مادام ژان. ایران کلده و شوش، ترجمة علی‌محمد فره‌‌وشی، تهران: دانشگاه تهران، 1369.
راد، احسان. عمارت دیوانخانه شیراز (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهه اول سال 91)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1391.
راستی‌دوست، مصطفی. «عمارت دیوان‌خانه، بنایی از دورة زندیه در شیراز»، در کنگره بین‌‌المللی تحولات نوین پایداری در معماری، شهرسازی، عمران و مهندسی ساختمان، استانبول، 1395.
رحیم‌خانلی، منوچهر. عمارت دیوانخانه (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهه دوم سال 1386)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1386.
ریچاردز، فردریک چارلز. سفرنامة فرد ریچاردز، ترجمة مهین‌دخت صبا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1390.
سعیدی سیرجانی، علی‌‌اکبر. وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارش‌‌های خفیهنویسان انگلیس در ولایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322 قمری، تهران: نشر آسیم. 1383.
شاه امیری، زهره و حمید سقاپور و احمدرضا اسلامی. «تجزیه‌وتحلیل الگوی سازماندهی فضای معماری در عمارت دیوان‌خانة کریم‌خان زند شیراز»، پنجمین کنگرة بینالمللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران. 1396.
شیروانی، مریم. «تأثیر فرهنگ جامعه و کارکرد اثر در شکل‌گیری کالبد و تزیینات معماری در بناهای زندیه با نگاهی بر عمارت دیوان‌خانه»، در مجلة هنرهای زیباـ هنرهای تجسمی، ش 84 (زمستان 1399)، ص 27-34.
ــــــــ . تزیینات دیوانخانه زندیه (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهة دوم سال90)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1390.
ــــــــ . دیوانخانه زندیه (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهة دوم سال 88)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1388.
صانع، منصور. پیدایش عکاسی در شیراز، تهران: انتشارات سروش، 1369.
فرانکلین، ویلیام. مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سالهای 1786-1787 میلادی، با شرح مختصری درباره ویرانه های تخت جمشید و رویدادهای جالب دیگر، ترجمة محسن جاویدان، تهران: بنیاد فرهنگ و هنر ایران، مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی، 1358.
فسائی، حاج میرزاحسن حسینی. فارسنامة ناصری، جلد دوم، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر. 1367.
فلاندن. اوژن ناپلئون. سفرنامة اوژن فلاندن به ایران، ترجمة حسین نور صادقی، تهران: اشراقی، 1356.
فیروز، فیروز و همکاران. عمارت دیوانخانه کریمخانی شیراز، طرح مرمت، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1378-80.
قدرت، عبدالعلی. دیوانخانه (گزارش عملکرد کارگاه‌‌های مرمت ششماهة دوم سال 1387)، سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان فارس، 1387.
علی‌آبادی، محمد و علی اسدپور. «واکاوی مبانی فکری معماری در دوره‌‌ی زندیه»، در محمد علی رنجبر و علی‌اکبر صفی‌پور، مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه، شیراز: بنیاد فارس‌‌شناسی، 1387، ص 873-888.
کرزن، جورج ناتانیل. ایران و قضیة ایران، جلد دوم، ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1349.
مشاورین نقش جهان پارس، طرح احیای میدان توپخانه.
مهریار، محمد و شامیل فتح‌الله‌یف و فرهاد فخاری تهرانی و بهرام قدیری. اسناد تصویری شهرهای ایرانی دوره قاجار، تهران: دانشگاه شهید بهشتی. 1378.
موریه، جیمز. سفرنامه جیمز موریه (سفر یکم). ترجمة ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس، 1386.
نصر، طاهره. جستاری در شهرسازی و معماری زندیه، شیراز: نوید شیراز، 1387.
ــــــــ . معماری و شهرسازی شیراز در دوره پهلوی (1300-1357 خورشیدی)، تهران: روزنه کار. 1383.
نوائی، عبدالحسین. کریمخان زند، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی با همکاری موسسة انتشارات فرانکلین، 1348.
نیبور، کارستن. سفرنامة کارستن نیبور، ترجمة پرویز رجبی، تهران: انتشارات توکا، 1354.
هینتس. والتر. سفرنامة والتر هینتس، ترجمة پرویز رجبی. تهران: انتشارات ایران‌‌شناسی، 1390.
                               
Shahvar, Soli. “Telegraph I. First Telegraph Lines in Persia”, in Encyclopaedia Iranica, 2009, access at https://iranicaonline.org/articles/telegraph-i-first-telegraph-lines-in-persia (Retrieved26September. 2020).
Rubin, Michael. “INDO-European Telegraph Department”, in Encyclopaedia Iranica, 2004, access at https://iranicaonline.org/articles/indo-european-telegraph-department(Retrieved 26 September.2020).
https://www.si.edu/object/archives (access date: 2020/09/26)
https://shiraz.ict.gov.ir/fa/ict/history (access date: 2020/09/26)
http://fars.tci.ir (access date: 2020/09/26)