بازنمایی بنای قاجاری مدرسۀ دارالفنون با تکیه بر اسناد تصویری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مدرسۀ دارالفنون در دومین سال سلطنت ناصرالدین­شاه به همت صدراعظم او میرزا تقی­خان امیرکبیر بنا شد. بنای این مدرسه در تاریخ خود دستخوش دگرگونی­های بسیاری بوده است. نخستین بنای آن را در سال 1266ق به دستور میرزا تقی­خان امیرکبیر و به طراحی میرزا رضاخان مهندس­باشی و معماری محمدتقی­خان معمارباشی ساختند. بنا به همان صورت ماند تا در حدود سال­های 1290-1296ق، تغییراتی، به طراحی میرزا عباس­خان مهندس­باشی (فرزند میرزا رضاخان مهندس­باشی) و معماری محمدابراهیم­خان معمارباشی (فرزند محمدتقی­خان معمارباشی)، در آن دادند. پس از این تغییرات، صورت بنا آن­قدر دگرگون شد که گویی بنایی جدید بر جای بنای اولیه ساخته شده بود. سپس در حدود سال­های 1295-1305ق بنایی دیگر در شمال مدرسۀ قدیم ساختند که به مدرسۀ جدید یا مدرسۀ موزیک معروف شد. دارالفنون تا پایان دورۀ قاجاریه به همین صورت باقی بود. در اوایل حکومت رضاشاه، بنای اصلی را تخریب کردند و بنایی جدید به طراحی مارکوف، معمار گرجی، بر جای آن ساختند. بدین ترتیب، در تاریخ معماریِ مدرسۀ دارالفنون در دورۀ قاجاریه با سه بنا مواجهیم که، در تحقیقات منتشرشده تاکنون، به صورت مشخص شناسایی و بازنمایی نشده­اند و گاه این صورت­ها، که هرکدام متعلق به جا و زمانی متفاوت بودند، با هم اشتباه گرفته شده­اند. بسیاری از مطالعات دربارۀ معماری مدرسۀ دارالفنون حاوی نکاتی پراکنده و مبهم، و گاه آمیخته با اشتباه است و تصویری صحیح از بنای قاجاری مدرسه به دست نمی­دهد. تنها پژوهش منتشرشده، که صورت­های مختلف بنا را روشن می­کند، مقالۀ «معماری مدرسۀ دارالفنون و دگرگونی­های آن در دورۀ قاجاریان» است که نگارندگان آن به بررسی دقیق منابع تصویری مدرسه پرداخته و بنا و مراحل تغییرات آن را شناسایی کرده­اند. با این حال تاکنون پژوهشی منتشر نشده است که حاوی بازنمایی بناهای قاجاری مدرسه باشد.در تحقیق حاضر از اسناد تصویری برجای­مانده کمک گرفته شده تا صورت هرکدام از سه بنای یادشده بازنمایی شود. اسناد تصویری شامل عکس­های مدرسه و نقشه­های شهری آن دوره (نقشه­های کرشیش و عبدالغفار) است که بنای مدرسه در آن ترسیم شده است، در اینجا نگارنده این اسناد را به نقشه­های معماری تبدیل کرده است. برای این تبدیل از روش­های هندسۀ ترسیمی و روش­های نرم­افزاری کمک گرفته شده است. تطبیق مداوم نتایج حاصل از اقسام تصاویر، تکیه بر وحدت سبک، و مراجعه به شواهد نوشتاریْ مسیری است که برای رسیدن به نتیجۀ نهایی طی شده است. تصویر از داخل بنا بسیار اندک است؛ بدین دلیل، بازنمایی تصویری مدرسه محدود به نماهای آن در حیاط­هاست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Digital Reconstruction of Dār al-Funūn School in the Qajar Period, Based on Visual Evidence

نویسنده [English]

  • S. Boshra Moossavi
M.Sc. Iranian Architectural Studies, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Dār al-Funūn School was established in the early 1850s, under Nāser al-Dīn Shāh’s rule and by the patronage of his chancellor Mīrzā Taqī Khān Amīr Kabīr. The building of this school has faced a lot of changes during its life. Its first building (the Older School), which was ordered by Amīr Kabīr in 1266 AH/ 1850 AD, was designed by Mīrzā Riżā Khān Muhandis-Bāshī and constructed by Muḥammad Taqī Khān Miʿmār-Bāshī. The building remained the same until 1290-1296 AH/ 1873-1879 AD that it underwent some changes by the design of Mīrzā ʿAbbās Muhandis Bāshī and construction of Muhammad Ibrāhīm Khān Miʻmār-Bāshī. These changes altered the face of the building as much as it seemed to be another building (the Old School). Later, at about 1295-1305 AH/ 1878-1878 AD another building was built on the north side of the old one called the New School. Dār al-Funūn didn’t face any other major changes till the end of the Qajar period, but at the beginning of the Pahlavi period, the buildings were destroyed and replaced by another building with the design of Nikolai Markov. Therefore, through the life of Dār al-Funūn, there are three phases of the school we are faced with, which are not recognized and reconstructed yet. Even some of the photos of the school are not pinpointed correctly in some researches. The only published research that, by a thorough study of the evidence, introduces the different phases of Dār al-Funūn is the article “The Architecture of Dār al-Funūn School and Its Changes in Qajar Era”; but there is no reconstruction of the building yet.
In this research, the visual evidence, as photos and maps, are used to reconstruct the three mentioned phases of the school. Throughout this research, the photos and the maps of Tehran (Krziž and Abdul-Ghaffār’s map) are transformed into architectural plans and elevations by means of geometry methods and software. The rather accurate plans, elevations and the 3D model of the building were gained through comparing photos and the plans several times. The results were achieved by considering unity in style and checking the results with the written evidence. There are merely any pictures from inside of the building, so the reconstruction is limited to the exteriors of the building.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Digital Reconstruction
  • Dar al-Funun School
  • Geometry
  • SketchUp
  • Historical Photos
آرشیو عکس­های مدرسۀ دارالفنون، تهران.
آرشیو عکس­های مؤسسۀ اسناد انقلاب اسلامی، تهران.
آرشیو عکس­های مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران.
آلبوم­خانۀ کاخ گلستان، تهران.
احتشام­السلطنه، میرزا محمودخان. خاطرات احتشام­السلطنه، تهران: زوار، 1367.
آدمیت، فریدون. امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی، 1362.
اقبال آشتیانی، عباس. میرزا­تقی­خان امیرکبیر، تهران: دانشگاه تهران، 1340،
باستان، نصرت­الله. «خاطراتی از روزهای تحصیل در دارالفنون»، در امیرکبیر و دارالفنون، گردآوری قدرت­الله روشنی زعفرانلو، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1354.
بانی­مسعود، امیر. معماری معاصر ایران، تهران: نشر هنر معماری قرن، 1388.
بزرگمهری، زهره. «چفدها و طاق­ها»، تقریر محمدکریم پیرنیا، در اثر، ش 24 (1373)، ص 13 و 14.
پازوکی، ناصر. مدرسۀ دارالفنون، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1388.
حاجی­قاسمی، کامبیز و کامبیز نوایی. خشت و خیال، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)، دانشگاه شهید بهشتی، 1391.
دولت­آبادی، یحیی. حیات یحیی، ج 1، تهران: عطار، 1362.
سیاسی، علی­اکبر. یک زندگی سیاسی، خاطرات دکتر علی­اکبر سیاسی، تهران: ثالث، 1393.
شیرازیان، رضا. تهران­نگاری، بانک نقشه­ها و عناوین مکانی تهران قدیم، تهران: دستان، 1395.
صدیق، عیسی. یادگار عمر، 4ج، ج1 و 2، تهران: امیرکبیر، 1345.
صفایی­پور، هادی. گفت­وگوی شخصی با نویسنده، دی­ماه 1395 (منتشرنشده).
عبدالغفار نجم­الملک. نقشۀ دارالخلافه ناصری [نقشۀ عبدالغفار]، تهران: مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، 1309ق.
علایی، سیروس. «اولین نقشۀ رسمی تهران»، در ایران­شناسی، ش 55 (پاییز 1381)، ص 527-537.
قیومی بیدهندی، مهرداد و سیده­بشری موسوی. «معماری مدرسۀ دارالفنون و دگرگونی­های آن در دورۀ قاجاریان»، در نامۀ معماری و شهرسازی (دوفصل­نامۀ دانشگاه هنر)، دورۀ10، ش20 (بهار و تابستان 1397)، ص 99-128.
کرشیش، آگوست. نقشۀ طهران موسیو کرشیش [نقشۀ کرشیش]، 1275ق.
لرزاده، حسین و حسین مفید و مهناز رئیس­زاده. احیای هنرهای از یاد رفته: مبانی معماری سنتی در ایران به روایت استاد حسین لرزاده، تهران: مولی، 1374.
محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج 1، تهران: دانشگاه تهران، 1370.
محمدزاده مهر، فرخ. میدان توپخانۀ تهران، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، 1382.
مقیمی اسفندآبادی، مهسا. مطالعه، بررسی و ساماندهی اسناد تصویری بناهای از میان­رفته اصفهان صفوی با تأکید بر عمارت جهان­نما، نمکدان و آیینه­خانه، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، 1390.
موسوی، سیده­بشری. مدرسۀ دارالفنون، بازنمایی بر مبنای اسناد تصویری، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1396.
وبگاه کتابخانۀ کنگره http://loc.gov/
وبگاه مدرسۀ دارالفنون http://darolfonoon.oerp.ir/
وبگاه موزۀ ملک http://malekmuseum.org/
وبگاه مؤسسۀ تحقیقاتی گتی http://primo.getty.edu/
وبگاه مؤسسۀ تحقیقاتی اسمیتسونین http://siris-archives.si.edu/