بازشناسی مفهوم سکونت در سکونتگاه‌های خودانگیخته مبتنی بر تجارب جهانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکدۀ معمارى و شهرسازى، دانشگاه هنر، تهران

2 دانشیار دانشکدۀ معمارى و شهرسازى، دانشگاه هنر، تهران

چکیده

سکونت داشتن، یعنی متعلق بودن به یک مکان حقیقی و سکنی گزیدن با مفاهیم کیفی آن، از شروط مقدماتی انسان بودن است؛ لیکن یکی از معضلاتی که شهرهای امروزی با آن روبه‌رو هستند، خیل مردمی است که به آن‌ها هجوم آورده‌اند‌، بدون توان تهیۀ مسکن مناسب و باکیفیت. ایشان از این راه به تغییر فضا مبتنی بر نیاز خود برمی‌خیزند و در بستر فضایی موجود، مسکن خود را منطبق بر نیازها و احتیاجات بنا می‌کنند و شیوۀ سکونت خویش را بر فضا حاکم می‌گردانند. شناسایی چگونگی تحقق امر سکونت، به دلیل اهمیت مفهوم سکونت و گسترش روزافزون سکونتگاه‌های خودانگیخته در شهرها، ضروری به نظر می‌رسد، تا بتوان پایه‌های علمی روشنی برای برنامه‌ریزی منطبق بر واقعیت زندگی در اسکان‌های مذکور ایجاد کرد. بر این مبنا، در نوشتار پیش رو، به شناسایی ویژگی‌ها و مؤلفه‌های مفهوم و شیوۀ سکونت در سکونتگاه‌های خودانگیخته بر اساس ارزیابی و تحلیل تجارب پژوهشی مرتبط با موضوع پرداخته می‌شود.ماهیت مقالهْ بازشناسی تجربۀ زیستۀ مردم در سکونتگاه‌های خودانگیخته از منظر مؤلفه‌های مفهوم و شیوۀ سکونت به لحاظ کیفی، با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و بر اساس روش استدلال منطقی علمی است و گردآوری داده‌ها از طریق روش اسنادی و مطالعات کتابخانه‌ای و تحلیل آن بر اساس روش تحلیل محتوا صورت است. ابتدا مفهوم سکونت، ارتباط آن با فرهنگ، اسکان خودانگیخته، و خصیصه‌های آن شناسایی و سپس پژوهش‌های پیشین مرتبط، که یافتن آن‌ها ماحصل جست‌وجویی طولانی و گسترده در پایگاه‌های علمی معتبر داخلی و خارجی بوده است، بررسی و تحلیل می‌گردد. در انتها، با بررسی و تحلیل تجاربی در کشورهای کاستاریکا، اندونزی، فلسطین اشغالی، اسپانیا، مصر، برزیل، مکزیک، و پاکستان، مؤلفه‌ها و ویژگی‌های مفهوم سکونت در سکونتگاه‌های خودانگیخته معرفی می‌شود. نتایج حاکی از امتداد و استمرار رفتارهای مرتبط با امر سکونت در فضاهای عمومی سکونتگاه‌های مذکور بر اساس ویژگی‌ها و محدودیت‌های منحصر به فرد موجود در آن‌ها است که سرمایۀ اجتماعی و هویت جمعی زیادی را با خود به‌همراه دارد. رفتاری که ساکنان را همچون خانواده‌ای بزرگ با تعاملات اجتماعی بسیار قوی کنار هم نگه می‌دارد، حس حمایت مقاومتی را تحقق می‌بخشد، و به افراد در دستیابی به اهدافشان در مقابل پس‌زدگی‌های جامعۀ بزرگ‌تر، موانع، مشکلات، و راه دشوار پیش رو یاری می‌رساند. بنابراین، مؤلفه‌های تجلی‌دهندۀ مفهوم سکونت بر مبنای تحلیل‌های انجام‌شده چنین هستند: هویت جمعی فضامحور، این‌همانی فضایی، اجماع گروهی مبتنی بر اندیشه‌ورزی جمعی، امنیت درونی، جدایی‌گزینی فضایی، سرمایۀ اجتماعی گروهی، امنیت تصرف، فرهنگ تلفیقی (قرابت فرهنگی)، رضایتمندی سکونتی بالاتر، قدرت اجتماعی، فضای جمعی درون‌گرا، شفافیت مناسبات درون‌گروهی، اعتماد اجتماعی، پویایی فرهنگی، و همبستگی فضایی.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A fresh Recognition of the Concept of Dwelling in Informal Settlements based on Global Experiences

نویسندگان [English]

  • Sara Ahmadi 1
  • Mitra Habibi 2
1 PhD Candidate, Faculty of Urban Planning, University of Art, Tehran
2 Associate Professor, Faculty of Urban Planning, University of Art, Tehran
چکیده [English]

To dwell means belonging to a real place, with dwelling and its qualitative concepts being among prerequisites of humanity. One of the impasses of contemporary cities, however, is the influx of people incapable of acquiring proper, quality dwellings, and thereby altering existing spaces to suit their needs with their own dwelling styles prevailing. Because of the importance of the concept of dwelling and the increasing growth of self-grown dwellings, and in order to establish clear scientific bases for the realistic planning of such dwellings, it is necessary to study how dwellings are realised. The present text, therefore, is after identifying the characteristics and aspects of dwelling concepts and methods in self-grown dwellings based on research experiences in this field.
The paper is based on a fresh qualitative recognition of the aspects and styles of the lived experience of people living in these dwellings, using a descriptive-analytical method based on logico-scientific reasoning. It starts with a study of the concept of dwelling, its relation with culture, self-growing dwelling and its characteristics. It then continues with a thorough study of relevant researches in Costaricca, Indonesia, the Occupied Palestine, Spain, Egypt, Brazil, Mexico, and Pakistan, through which the concept of self-grown dwelling is introduced. The results show a consistency in dwelling-related behaviours and public spaces of these cases, which is based on their unique characteristics and limits, yielding social assets and collective identities, holding dwellers together like a big family with strong social solidarity, stimulating a sense of support, and helping individuals achieving their goals against the burdens imposed by the greater society.  The analyses of the research finds the following as implicating the concept of dwelling: the spatially oriented collective identity, spatial identification, collective wisdom based on consensus, domestic security, spatial isolationism, the collective social asset, the security of occupation, cultural fusion, higher dwelling satisfaction, social power, introvert collective space, the transparency of inter-group relations, social trust, cultural dynamism, and spatial association.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The concept of dwelling
  • Dwelling style
  • Self-grown dwellings
  • Content analysis
  • Cairo

مراجع

آرنت، هانا. انسان‌ها در عصر ظلمت، ترجمۀ مهدی خلجی، تهران: توانا، 1395.
آشوری، داریوش. تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357.
ابراهیم‌زاده، عیسی و حمید وارثی و محمود اکبری. «نقش مهاجرت‌های روستایی در اسکان غیر رسمی؛ مطالعۀ موردی: متروپل اهواز»، در مجلۀ پژوهش‌های روستایی، دانشگاه تهران، دورۀ 1، ش 1 (بهار 1389)، ص 166-191.
اسماعیل‌پور، نجما. «بررسی وضعیت مسکن در سکونتگاه‌های غیر رسمی و ارائۀ راهبردهای ساماندهی آن‌ها؛ نمونۀ موردی: محلۀ حسن‌آباد یزد»، در نشریۀ مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، ش 4 (بهار 1389)، ص 95-112.
ایراندوست، کیومرث و روح‌الله تولایی. «الگوی مسکن فقرا در سکونتگاه‌های غیر رسمی؛ نمونۀ موردی: عباس‌آباد سنندج»، در فصلنامۀ علمی پژوهشی ساخت شهر، ش 20 (تابستان 1391)، ص 2-12.
ایراندوست، کیومرث و مظفر صرافی. «یأس و امید در سکونتگاه‌های غیر رسمی؛ نمونۀ موردی: شهر کرمانشاه»، در نشریۀ رفاه اجتماعی، ش 26 (پاییز 1386)، ص 201-221.
ایلکا، شاهین و بهروز منصوری و سیدمحمدرضا نصیرسلامی و سیدعلی‌اکبر صارمی. «تبیین مفهوم مسکن و سکونت در رویکرد پدیدارشناسی و رهیافت پارادایم‌های فرهنگی زیستی»، در فصلنامۀ مدیریت شهری، ش 39 (تابستان1394)، ص 165-188.
بازرگان، عباس. مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق کیفی و آمیخته: رویکردهای متداول در علوم رفتاری، تهران: نشر دیدار، 1392.
بیات، آصف. زندگی همچون سیاست، ترجمۀ فاطمه صادقی، تهران: کتابخانۀ الکترونیکی امین، 1390.
ــــــــ . سیاست‌های خیابانی، ترجمۀ سیداسدالله نبوی چاشمی، تهران: پردیس دانش، 1391.
بیرد، ویکتوریا و فرانک میرآفتاب و کریستوفر سیلور. برنامه‌ریزی و تمرکززدایی: فضاهای متعارض برای اقدام جمعی در جهان جنوب، تهران: آگه، 1397.
پرتوی، پروین. پدیدارشناسی مکان، تهران: فرهنگستان هنر، 1387.
پرلمن، جانیس. فاولا چهار دهه زندگی بیمناک در سکونتگاه‌های ریودوژانیرو، ترجمه کیومرث ایراندوست و گلایول مکرونی، انتشارات دانشگاه کردستان، 1397.
پوردیهیمی، شهرام. «فرهنگ و مسکن»، در مسکن و محیط روستا، ش 134 (تابستان 1390)، ص 3-18.
پیران، پرویز. «آلونک‌نشینی در ایران»، در مجلۀ اطلاعات سیاسی‌ـ اقتصادی، شماره‌های 91 تا 96 (1374).
ــــــــ . «تقدم و تسلط شهری: دیدگاه‌های نظری»، در مجلۀ اطلاعات سیاسی‌ـ اقتصادی، ش 30 (1368).
ــــــــ . «شهرنشینی شتابان و ناهمگون: مسکن نابهنجار»، در مجلۀ اطلاعات سیاسی‌ـ اقتصادی، ش 15 (دی 1366)، ص 54- 56.
ــــــــ . طرح ساماندهی تپۀ مردآباد کرج (زورآباد)، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، 1372.
ــــــــ . فقرزایی در سکونتگاه‌های غیر رسمی شیرآباد زاهدان، تهران: برنامه عمران ملل‌متحد، 1379.
حاتمی‌نژاد، حسین و فرانک سیف‌الدینی و محمد میره. «بررسی شاخص‌های مسکن غیر رسمی در ایران؛ نمونۀ موردی: محلۀ شیخ‌آباد قم»، در نشریۀ پژوهش‌های جغرافیایی، ش 58 (1385)، ص 129-145.
حائری‌مازندرانی، محمدرضا. خانه، فرهنگ، طبیعت، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، 1388.
حبیبی، میترا و نیلوفر گرامی. «چگونگی استفاده از فضاهای شهری در سکونتگاه‌های غیر رسمی؛ موردپژوهی: جدارۀ شرقی بزرگراه چمران تهران»، در پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، ش 32 (بهار 1397)، ص 163- 174.
راپاپورت، آموس. «فرهنگ و نظم شهری»، ترجمه سمیه جیریایی، در تارنما: انسان‌شناسی و فرهنگ، 1385.
ــــــــ . انسان‌شناسی مسکن، ترجمۀ خسرو افضلیان، تهران: حرفه هنرمند، 1392.
ــــــــ . معنی محیط ساخته‌شده: رویکردی در ارتباط غیرکلامی، ترجمۀ فرح حبیب، تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی شهری، 1384.
ــــــــ . منشأ فرهنگی مجتمع‌های زیستی، ترجمۀ راضیه رضازاده، تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم‌وصنعت، 1366.
زیاری، کرامت‌اله و آذردخت نوذری. «ساماندهی و توانمندسازی اسکان غیر رسمی شهر اهواز (کوی منبع آب)»، در نشریۀ پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ش 68 (1387)، ص 21-36.
شار، ادم. کلبۀ هایدگر، ترجمۀ ایرج قانونی، تهران: نشر ثالث، 1389.
شیخی، محمد و سعیده امینی و آناهیتا نظامی. «مطالعۀ تطبیقی حس تعلق مکانی در سکونتگاه‌های رسمی و غیر رسمی؛ مورد مطالعه: شهر جدید پرند و نسیم‌شهر»، در فصلنامۀ علوم اجتماعی، ش 69 (1394)، ص 45-74.
صرافی، مظفر. «به سوی نظریه‌ای برای ساماندهی اسکان غیر رسمی از حاشیه‌نشینی تا متن شهرنشینی»، در نشریۀ علمی تخصصی هفت شهر. ش 8 (1381).
طاهری، جعفر. «بازاندیشی مفهوم سکونت در معماری»، در مطالعات معماری ایران، ش 4 (1392)، ص 5- 22.
قرخلو، مهدی و اصغر عابدینی. «اسکان غیررسمی و راهبردهای ساماندهی سکونتگاه‌های نامتعارف با تأکید بر بخش مسکن در ایران»، در نشریۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، ش 25 (پاییز 1387)، ص 149-176.
کوچکیان، مسعود و سیمون آیوازیان و داراب دیبا و ویدا نوروز برازجانی. «بازتعریف مفهوم مسکن و سکونت بر اساس مؤلفه‌های اقتصادی و اجتماعی»، در مدیریت شهری، ش 49 (زمستان 1396)، ص 263- 286.
مدنی‌پور، علی. تهران: ظهور یک کلانشهر، تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، 1381.
محمدی‌زاده، غلامحسین. «تحلیل شناخت مفهوم سکونت و مسکن در جغرافیای محیطی با تأکید بر بازخوانش نظریۀ فرهنگ‌گرایی آموس راپاپورت»، در فصلنامۀ مدیریت شهری، ش 42 (بهار 1395)، ص 369-402.
نوربرگ‌ـ شولتز، کریستیان. گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان، ترجمۀ ویدا نوروز برازجانی، تهران: جان و جهان، 1382.
ــــــــ . معماری: حضور، زبان و مکان، ترجمۀ علیرضا سیداحمدیان، تهران: نیلوفر، 1387.
ــــــــ . مفهوم سکونت: به سوی معماری تمثیلی، ترجمۀ محمودامیر یاراحمدی، تهران: آگه، 1381.
نیومن، ویلیام لارنس. روش‌های پژوهش اجتماعی: رویکرد کمی و کیفی، ترجمۀ ابوالحسن فقیهی، تهران: نشر ترمه، 1394.
هاروی، دیوید و اندی مری فیلد. حق به شهر، ترجمۀ خسرو کلانتری، تهران: مهر ویستا، 1391.
هاشم‌نژاد شیرازی، هاشم و محمدامین شریفیان. «بازشناسی مفهوم سکونت از دیدگاه پدیدارشناسان»، در دومین کنفرانس ملی توسعۀ پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی معماری و شهرسازی، 1394.
AGA KHAN. Al-Azhar Park, Cairo and the Revitalization of Darbal-ahamar, Project brief, 2005.
Alsayyad, A. “Squatting and Culture: A Comparative Analysis of Informal Developments in Latin America and the Middle East”, in Habitat International, No. 17 (1993), pp. 33-44.
Bachelard, G. The Poetics of Space, Boston: Beacon Press, 1994.
Bari, A. Understanding Urban Informality: Everyday Life in Informal Urban Settlements in Pakistan, A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy in the School of Geography, Politics and Sociology at Newcastle University, 2016.
Bayat, A. “From Dangerous Classes to Quiet Rebels: Politics of the Urban Subaltern in the Global South”, in International Sociology, Vol. 15, No. 3 (2000), pp. 533-557.
________ . “Radical Religion and the Habitus of the Dispossessed: Does Islamic Militancy Have an Urban Ecology?”, in International Journal of Urban and Regional Research, 31(3) (2007), pp. 579-590.
Benjamin, S. “Occupancy Urbanism: Radicalizing Politics and Economy Beyond Policy and Programs”, in International Journal of Urban and Regional Research, 32(3) (2008), pp. 719-729.
Bhabha, Homi K. The Location of Culture, London: Routledge Classics, 1994.
Coolen, H. & R. Ozaki. Culture, Lifestyle and the Meaning of a Dwelling, Delft University of Technology, 2004.
Davis, M. Planet of Slums, New York: Verso, 2006.
De Soto, H. The Other Path: The Invisible Revolution in the Third World, New York: Harper & Row, 1989.
________ . The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else, New York: Basic Books, 2000.
Friedmann, John. Empowerment: The Politics of Alternative Development, Wiley- Blackwell, 1992.
Gilbert, A. The Latin America City, London: Latin America Bureau, 1994.
Grundstrom, K. Gender and Use of Public Space, Housing Development and Management-HDM, Lund University, 2005.
Heidegger, M. Poetry, Language, Thought, Trans. Albert Hofstadter, New York: Harper & Row, 1971.
Huchzermeyer, M. “Enumeration as a Gressroot Tool Towards Security Tenure in Slums: Insights from Kisumu, Kenya”, in Urban Forum, 20 (2009), pp. 271-292.
Khalil, A. & A. El-Aal & N. Quintero & H. Aayash & M. El-Wahab & M. Ibrahim & K. Marei. “Improving Living Conditions in Informal Settlements, The Case of El-Arab, Hurghada”, in Environmental Sciences, No. 34 (2016), pp. 13- 24.
Lombard, M. “Constructing Qrdinary Places: Place-making in Urban Informal Settlements in Mexico”, in Progress in Planning, No. 94 (2014), pp. 1-53.
Maslow, A. Maslow’s Theory of Motivation and Hierarchy of Human Needs: A Critical Analysis, by Allison Ruby Reid- Cunningham, Berkeley: MSW School of Social Welfare University of California, 2008.
Meesters, J. The Meaning of Activities in the Dwelling and Residential Environment, IOS Press under the imprint Delft University Press, 2009.
Meir, A. & M. Gekker. “Gendered Space, Power Relationships and Domestic Planning and Design among Displaced Isreali Bedouin”, in Women’s Studies International Forum Journal, No. 34 (2011).
Neuwirth, R. Shadow Cities; A Billion Squatters, a New Urban World, Trans. A. Pourahmad et al, University of Tehran, 2010.
Owen, K. & D. Wong. “An Approach to Differentiate Informal Settlements Using Spectral”, Texture, Geomorphology and Road Accessibility Metrics, in Applied Geography, No. 38 (2013), pp. 107-118.
Pallasma, J. “Space, Place and Atmosphere: Peripheral Perception in Existential Experience”, in Ghost 13 International Architecture Conference, Canada: Nova Scotia, 9th June 2011.
________ . The Eyes od the Skin: Architecture and the Senses, England: Wiley Academy, 1996.
Roman, M. & A. Ortiz & M. Prats. “Urban Planning, Gender and the Use of Public Space in a Peripherial Neighbourhood of Barcelona”, in Cites, No. 21 (2004), pp. 215-223.
Roy, A. Urban Informality: The Production of Space and Practice of Planning, The Oxford, 2012.
Roy, A. & N. AlSayyad. Urban Informality: Transnational Perspectives from the Middle East, Latin America, and South Asia, Lanham, MD: Lexington Books, 2004.
Ruther, H & M. Hagai & E.G. Mtalo. “Application of Snakes and Dynamic Programming Optimization Technique in Modeling of Buildings in Informal Settlement Areas”, in Journal of Photogrammetry & Remote Sensing, No. 56 (2002), pp. 269-271.
Saaghus, A. From Flooding to Formalization: A Case Study of the Informal Settlement of Green Park, Cape Town:, University of Oslo, Master Thesis in Human Geography Department of Sociology and Human Geography, 2016.
Simone, A. “People as Infrastructure: Intersecting Fragments in Johannesburg”, in Public Culture, No. 16(3) (2004), pp. 407-429.
Sixteenth Report of State of the Nation on Sustainable Human Development, Estado De La Nacion, En Desarrollo Humano Sostenible, Costa Rica, Guila.
Smith, G. & J. Craft (Eds). Our House: The Representation of Domestic Space in Modern Culture, Amsterdam-New York: Rodopi press, 2006.
Some, W. & W. Hafidz & G. Sauter. “Renovation not Relocation: The Work of Paguyuban Warga Strenkali (PWS) in Indonesia”, in Environment & Urbanization, 2009.
UN-HABITAT. The Challenge of Slums - Global Report on Human Settlements. London & Sterling: UN-HABITAT - Earthscan Publications Ltd, 2003.
UN-HABITAT. HABITAT in – INFORMAL SETTLEMENTS. Global Report on Human Settlements, London & Sterling: UN-HABITAT - Earthscan Publications Ltd, 2016.
Wolford, R. Wandering in Dwelling, a thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Ph.d. in architectural theory, Washington state university, 2008.
Zeilhofer, P. & V. Topanotti. “GIS and Ordination Techniques for Evaluation of Environmental Impacts in Informal Settlements: A Case Study from Cuiaba, Central Brazil”, in Applied Geography, Vol. 28 (2008), pp. 1-15.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 07 دی 1398
  • تاریخ بازنگری: 05 بهمن 1399
  • تاریخ پذیرش: 11 دی 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار