تاریخ مفهومی مهندس در نیمۀ نخست دورۀ قاجاریان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

2 محقق تاریخ، دانشنامۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایرانشهر (ایران‌شهرپدیا)

چکیده

امروز لقب رایج معماران با تحصیلات دانشگاهی در ایران «مهندس» یا «مهندس معمار» است، درحالی‌که در اروپا، مبدأ نظام آموزش دانشگاهی معماری در ایران، کاربرد چنین عنوانی برای معماران معمول نیست. در عین حال، این لقب میان معماران و دانش‌آموختگان سایر رشته‌های فنی (مهندسان مکانیک، عمران، صنایع و غیره) مشترک است. این اشتراک لفظ نشانۀ نوعی اشتراک در مدلول‌هاست و احتمالاً مانند هر ویژگی زبانی دیگر، بر امری فرهنگی دلالت دارد. در این مقاله، با رویکرد تاریخ مفهومی و روش تفسیری‌ـ تاریخی، دگرگونی‌های مفهوم مهندس در زبان فارسی و دگرگونی‌های فرهنگی مربوط به معماری که متناظر با تغییر مفهوم این واژه است، در نیمۀ نخست دورۀ قاجاریان، به‌ویژه عهد فتح‌علی‌شاه، جست‌وجو می‌شود. این جست‌وجو نشان می‌دهد که در آغاز این دوره، دگرگونی مفهوم مهندس شامل کاستی گرفتن رنگ معماری و تقویت رنگ نظامی و نقشه‌برداری آن است. با آنکه در قدیم، علاوه بر معماران بلند‌مرتبه و هندسه‌دان، خبرگان در دیگر فروع علم هندسه، چون علم حِیل نیز لقب مهندس داشتند، در میان دست‌اندرکاران ساخت‌وساز در دورۀ مورد بحث این مقاله، مهندسانْ تحصیل‌کردگان فرنگ بودند. متناظر با تغییرات در مفهوم مهندس، به‌تدریج کار ساختن بناهای جدید غیرنظامی را هم به این گروه اخیر مهندسان سپردند و گویی ورود معماری اروپایی به ایران بر دوش «مهندس» به معنای جدید آن حمل شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Conceptual History of “Muhandis” in the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Mehrdad Qayyoomi Bidhendi 1
  • Zahra Golshan 2
1 Associate Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran
2 Msc, Faculty Member of Iranshahrpedia (Encyclopedia of Iranian Architectural History), Tehran
چکیده [English]

While in contemporary Iran, educated architects are titled muhandis (engineer) or muhandis-i mi’mār (architectural engineer), in Europe where is the origin of modern Iranian architectural education, it is not common to title architects as such at all. The same title in Persian, muhandis, is commonly used to address graduates in other technical disciplines (mechanic engineer, civil engineer, etc.). Having the same signifier for different signifieds implies that there is some common cultural aspect to the matter. This article aims to study the transformation of the concept of muhandis in the first half of the Qajar period, especially the Fath-Ali-Shah’s reign, through a conceptual history approach and by taking an interpretive-historical method. The study suggests that in the early Qajar period, muhandis started to denote a person less concerned with architecture but more concerned with surveying and fortification. Even though in pre-modern Iran eminent experts in other fields concerned with handasa (geometry) used to be called muhandis (a person who knows geometry) too, in this period, the term chiefly denoted the Iranian architects and engineers who had been educated in Europe. Gradually, the architecture of non-military buildings was delegated to this latter group of muhandiss, which implies that they were the transmitters of European architecture to Iran too.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muhandis
  • Engineer
  • Architect
  • Conceptual History
  • Iranian Architecture
  • Qajar Period
آدمیت، فریدون. مقالات تاریخی، تهران: دماوند، 1362.
آقاحسینی، علیرضا. «چالش و پاسخ در دوره قاجاریه: اعزام دانشجو به خارجه با تأکید بر مورد فرانسه»، در تاریخ روابط خارجی، ش 32 (پاییز 1386)، ص1- 25.
ابوالحسن‌خان ایلچی. سفرنامه ابوالحسن‌خان شیرازی (ایلچی) به روسیه (دلیل السفرا)، به قلم میرزا محمدهادی علوی شیرازی، به کوشش محمد گلبن، تهران: دنیای کتاب، 1363.
ــــــــ . حیرت‌نامه: سفرنامه ابوالحسن‌خان ایلچی به لندن،‌ به کوشش حسن مرسلوند، تهران: رسا، 1364.
ابوطالب اصفهانی. مسیر طالبی‌ یا سفرنامه‌ میرزا ابوطالب‌خان‌ (1218 - 1213 ه‍.ق‌)،‌ به کوشش حسین خدیوجم.‌ تهران: علمی و فرهنگی، 1373.
احتشام‌السلطنه، میرزا محمودخان. خاطرات احتشام‌السلطنه،‌ به کوشش محمدمهدی موسوی،‌ تهران: زوار، 1367.
اسکندربیگ منشی. تاریخ عالم‌آرای عباسی،‌ تصحیح ایرج افشار،‌ 3 ج، تهران: امیرکبیر، 1382،
اعتمادالسلطنه، میرزا محمدحسن‌خان. تاریخ منتظم ناصری،‌ 3 ج،‌ تهران: دنیای کتاب، 1367.
ــــــــ . مرآة ‌‌البلدان‌، تصحیح‌ عبدالحسین‌ نوائی‌ و میرهاشم‌ محدث‌، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1367 و 1368،
افشار، میرزا مصطفی (بهاءالملک). سفرنامه خسرومیرزا به پترزبورغ، به‌همراه تاریخ زندگی عباس‌میرزا نایب السلطنه به قلم حاجی میرزا مسعود مستوفی انصاری (وزیر امور خارجه)، به کوشش محمد گلبن، تهران: کتابخانۀ مستوفی، 1349.
افشار، ایرج. «کتابهای علم نظامی»، در بررسی‌های تاریخی، ش 1 و 2 (بهار و تابستان 1345)، ص 89- 92.
امینی، ایرج. ناپلئون و ایران، ترجمۀ اردشیر لطفعلیان. تهران: فرزان روز، 1392.
اوتر، ژان. سفرنامه ژان اوتر (عصر نادرشاه)، ترجمۀ علی اقبالی، تهران: جاویدان، 1366.
بلوری بزاز، مونا. از معماری مینوی تا معماری زمینی: معماری و اطوار آن در شاهنامه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1390.
بیهقی، ابوالفضل. تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر،‌ 3 ج،‌ تهران: مهتاب، 1381.
توکلی طرقی، محمد. تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران: نشر تاریخ ایران، 1381.
ثقةالاسلامی، علیرضا. «آیا تاریخ مهندسی به فلسفۀ مهندسی نیاز دارد؟»،‌ در جستارهای فلسفی، ش17 (بهار و تابستان 1389)، ص 97- 124.
حافظ ابرو. زبدة التواریخ، تصحیح کمال حاج‌سیدجوادی،‌ 4 ج.‌ تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380.
حائری، عبدالهادی. نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب،‌ تهران: امیرکبیر، 1372.
حجازی دهاقانی، جلال. «مهندس و مهندسی»،‌ در فصلنامۀ آموزش مهندسی ایران، ش13 (بهار 1381)، ص 1- 17،
حزین لاهیجی، شیخ محمدعلی. تاریخ و سفرنامه حزین،‌ تصحیح علی دوانی،‌ تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1375.
خاوری شیرازی، فضل‌الله بن عبدالنبی. تاریخ ذوالقرنین،‌ تصحیح ناصر افشارفر،‌ 2 ج،‌ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380،
دانایی‌فر، مطهره. جستجوی مقوله‌های معماری برهۀ گذار (از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی): با تکیه بر مقولۀ آبادانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1392.
دنبلی، عبدالرزاق‌بیک. مآثر سلطانیه: تاریخ جنگهای اول ایران و روس، به ضمیمه تاریخ جنگهای دورۀ دوم از تاریخ ذوالقرنین،‌ تصحیح غلامحسین زرگری‌نژاد،‌ تهران: انتشارات روزنامۀ ایران، 1383.
رحمانیان، داریوش. «رویداد گلستان از نگاهی دیگر»،‌ در جستارهایی درباره واقعه گلستان: مجموعه مقالات به مناسبت دویستمین سالگرد موافقت‌نامه گلستان،‌ به‌کوشش سیدمهدی حسینی تقی‌آباد،‌ تهران: مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1397.
روزنامۀ دولت علیّۀ ایران. به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، 1370.
روزنامۀ وقایع اتفاقیه. تهران: کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، 1373 و 1374.
رینگر، مونیکا. آموزش، دین، و گفتمان اصلاح فرهنگی در دوران قاجار،‌ ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه،‌ تهران: ققنوس، 1385.
زرگری‌نژاد، غلامحسین و صباح خسروی‌زاده.‌ «آداب دیپلماتیک در ایران از آغار قاجار تا پایان دورۀ ناصری: مطالعه موردی پذیرش سفرا و مأمورین خارجی)» در فصل‌نامه تاریخ روابط خارجی، ش 51 (تابستان 1391)، ص 79-98.
زرگری‌نژاد، غلامحسین. روزشمار تحولات ایران در عصر قاجاریه، ج 1، تهران: مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1386.
ــــــــ . تاریخ ایران در دوره قاجاریه (عصر آقامحمدخان)، تهران: سمت، 1395.
ژوبر، آمده. مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمۀ علیقلی اعتماد مقدم،‌ تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1347.
صالح شیرازی. سفرنامه میرزا صالح شیرازی، با مطالعه و همکاری و مقدمۀ اسماعیل رائین، تصحیح محمد شهرستانی، تهران: روزن، 1347.
ــــــــ . مجموعه سفرنامه‌های میرزا صالح شیرازی،‌ تصحیح غلامحسین میرزا صالح،‌ تهران: نشر تاریخ ایران، 1364.
فرشاد، مهدی. تاریخ مهندسی در ایران (از آغاز تا قرن حاضر)،‌ شیراز: انتشارات دانشگاه پهلوی، 1356.
ــــــــ . «کرونولوژی تاریخ فنون و مهندسی در ایران»، در بررسی‌های تاریخی، ش 71 (مرداد و شهریور 1356)، ص 139- 160.
ــــــــ . «گوشه‌هائی از تاریخ مهندسی در ایران»، در بررسی‌های تاریخی، ش 75 (فروردین و اردیبهشت 1357)، ص 219- 244.
ــــــــ . تاریخ مهندسی در ایران، به کوشش سیدمحمد رئیسی، تهران: بلخ، 1376.
قدیمی قیداری، عباس. تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در ایران عصر قاجار، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 1393.
قریشی کرین، سیدحسن. تاریخ تحولات سیاسی، ‌اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ایران از آغاز دوره قاجار تا انقلاب مشروطیت،‌ تهران: دانشگاه پیام نور، 1392.
قیومی بیدهندی، مهرداد و سیده‌بشری موسوی. «معماری مدرسۀ دارالفنون و دگرگونی‌های آن در دورۀ قاجاریان»،‌ در نامۀ معماری و شهرسازی، ش20 (بهار و تابستان 1397)، ص 99- 128.
قیومی بیدهندی، مهرداد و مطهره دانایی‌فر. «مفهوم معماری در برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی: درآمدی بر تاریخ مفهومی معماری ایران»، در مطالعات معماری ایران، ش 10 (پاییز و زمستان 1395)، ص49- 72،
کاووسی عراقی، محمدحسن و حسین احمدی (و.). اسنادی از روابط ایران و فرانسه، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1376.
کریمیان، علی. «میرزا رضا مهندس‌باشی از نخستین مهندسان ایرانی در عصر قاجار»،‌ در گنجینۀ اسناد، ش44 (زمستان 1380)، ص 44- 57.
ــــــــ . «میرزا جعفر مهندس‌باشی (از پیشگامان مهندسی نوین در ایران)»، در گنجینۀ اسناد، ش63 (پاییز 1385)، ص 73- 99.
کیان‌فر، جمشید. «ترجمه در عهد قاجار»،‌ در نشر دانش، ش55 (آذر و دی 1368)، ص 23- 28.
گلشن، زهرا. بررسی نسخه‌شناختی تاریخ ترجمه در دوره قاجاریه از ابتدا تا پایان عهد ناصری: مطالعه موردی کتب مترجم از زبان فرانسه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ، تهران: دانشگاه تهران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 1395.
محبوبی اردکانی، حسین. تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران، 1370.
محمدخان کلانتر. روزنامه میرزا محمدکلانتر فارس، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: سنایی و طهوری، 1369.
محمود، محمود. تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، تهران: اقبال، 1367.
محمودمیرزا قاجار. تاریخ صاحبقرانی: حوادث تاریخی سلسلۀ قاجار (1190- 1248ق)، تصحیح نادره جلالی،‌ تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1389.
ممتحن‌الدوله، مهدی بن رضاقلی. خاطرات ممتحن‌الدوله: زندگی‌نامه میرزا مهدی‌خان ممتحن‌الدوله، به کوشش حسینقلی خانشقاقی، تهران: امیرکبیر، 1353.
مهدوی، اصغر. القاب و مناصب عصر قاجار و اسناد امین‌الضرب: یادگاری از اصغر مهدوی، تدوین مهدی قمی‌نژاد، با یادداشت ایرج افشار، تهران: ثریا، 1388.
Green, Nile. The Love of Strangers, Princeton: Princeton University Press, 2016.
Ouseley, Sir Gore & James Reynolds. Biographical Notices of Persian Poets with Critical and Explanatory Remarks, London: Oriental Translation Fund of Great Britain and Irland, 1846.