کندوکاو در نسبت نورگیرها و روشنایی روز در معماری گنبدخانههای مساجد تاریخی و معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترى معمارى، دانشکدة هنر و معمارى، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد تهران جنوب

2 دانشیار دانشکدة معمارى و شهرسازى، دانشگاه شهید بهشتى

3 دانشیار دانشکدة هنر و معمارى، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

با توجه به اهمیت نور روز در ایجاد حالت معنوی در فضاهای عبادی، کنکاش در معماری غنی مساجد تاریخی ایران، از نظر چگونگی بهره‌گیری مناسب از نور روز، می‌تواند به شناخت و معرفی راه‌ حل‌های کالبدی معمارانه برای به ظهور رساندن ایده‌های نو در برنامه‌ریزی و طراحی روشنایی مساجد معاصر منجر شود. در تحقیق حاضر برای بررسی رابطة بین نورگیرها و شرایط نورپردازی در فضای عبادی مسجد، کیفیت نور (چگونگی توزیع، جهت و زاویه، خیرگی و درخشندگی نور)، و کمیت نور (پراکندگی و میزان روشنایی) روز در گنبدخانه‌های پنج مسجد از معماری عصر صفویه و قاجاریه در اصفهان شامل مساجد امام، شیخ لطف‌الله، حکیم، سید، رحیم‌خان با دو مسجد معاصر از شهر تهران شامل قبا و جامع شهرک غرب مقایسه شده است. از منظر کمیت میزان روشنایی و الگوی توزیع نور روز در طول یک سال الگو و از منظر کیفیت نورپردازی ارتباط الگوی توزیع نور با فضای زیرین آن (فضای گنبدخانه مسجد و جهت قبله) بررسی و تحلیل شده است. این پژوهش با روش توصیفی‌ـ تحلیلی و بر اساس اطلاعات میدانی و کتابخانه‌ای انجام شده است. با کمک ابزارهای نورسنجی، داده‌های میدانی در سه هنگام از طول روز تهیه و سپس با نرم‌افزار ریدینس به یک سال تعمیم داده شده است. سپس با استفاده از معیارهای موجود در کتب استاندارد نورپردازی، میزان روشنایی، چگونگی توزیع نور، جهت نور، زاویة نور، و کیفیت بصری حاصل از آن در سطح پلان و دید ناظر تحلیل گردیده است. نتایج نشان می‌دهد که مراتب استفاده از نور روز در مساجد مورد مطالعه را می‌توان به دو مرتبه تقسیم کرد: ابتدا جنبة کمّی نور روز که استفادة فضا از حداقل روشنایی برای انجام مراسم عبادی یا مطالعة کتب دعا را شامل می‌شود. سپس جنبه‌های کیفی نور روز که حالت معنوی فضا را ایجاد می‌کند و شامل ایجاد سایه‌روشن‌های داخلی با تأکید لکه‌های نوری بر نقاطی خاص از فضا چون محراب یا خطوط قرآنی ترسیم‌شده بر حاشیة سقف و امثال آن می‌شود. رابطة موقعیت قرارگیری نورگیرها، ابعاد و تناسبات آن‌ها، ملحقاتی همچون سایه‌بان و امثال آن با میزان نور از داده‌های کمی به دست می‌آید و رابطة فعالیت‌های عبادی با شیوة نورپردازی با نور روز، ایجاد تمرکز، و تأکید بر نقاط خاصی از فضا برای ایجاد حالت معنوی دستاورد تحلیل داده‌‌های کیفی تحقیق حاضر است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Inquiry into Relation between Natural Lighting and Daylight in the Architecture of Dome Houses in Historic and Contemporary Iranian Mosques

نویسندگان [English]

  • Marzieh Hoomani Rad 1
  • Mansooreh Tahbaz 2
  • Hassan-Ali Pourmand 3
1 PhD Candidate, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tehran South Branch
2 Associate Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
3 Associate Professor, Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University
چکیده [English]

Bearing in mind the importance of daylight in creating a spiritual mood in places of worship, an inquiry into the rich architecture of Iranian mosques, in terms of how they exploit daylight, can result in planning and design guidelines for contemporary architecture. In order to investigate the relation between skylights and the mosque’s lighting conditions, the present research compares daylight qualities (distribution, direction and angle, glare, radiance) and quantities (diffusion, luminance) of five dome houses of Isfahan’s Safavid and Qajar mosques—Imam, Sheikh Lotf-ollah, Hakim, Seyed, Rahim Khan—with those of two contemporary Tehran mosques—Ghoba and Sahrak-e Gharb’s Great Mosque. This is initially done through quantitative measures of lighting levels and daylight distribution patterns during a year, followed by a study of the relation between light distribution patterns and the space below (dome house and the qibla direction) as qualitative measures. The adopted method is descriptive-analytic, based on field data and documents, with help from light measurement devices which collected field data thrice a day and generalised to a year-long period through Radiance software. Using criteria from lighting standards literature lighting levels, distribution, direction, angle and its resulting visual quality were analysed in both plan and viewers’ levels. The results show that the use of daylight in studied cases can initially be studied quantitatively in terms of provision of minimum requirements for rituals and study. This can then be followed with quantitative studies, which is to do with the spiritual quality of the space, and includes shadows and lights in interiors highlighting special points such as the altar or Quranic calligraphies. The findings of this research include those about the relation between skylight positioning, their dimensions and proportions, their attachments such as shadings and the like with the quality of light from the quantitative data, and those about the relation between worship activities and daylighting, highlighting certain points in order to create a spiritual quality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lighting
  • Light Distribution Pattern
  • Daylight
  • Dome House
  • Historic Mosques
  • Contemporary Mosques

مراجع

احمدیان تازهمحله، کاوه. طراحی روشنایی و آموزش نرمافزار DIALUX، تهران: طراح، 1390.
الگی، ویکتور. ام و دیوید ایگان. روشنایی و نورپردازی در معماری، ترجمة محمدطلوع خراسانیان. تهران: دایره صنعت و طراح، 1389.
اونز، بنجامین اچ. نور روز در معماری، ترجمة شهرام پوردیهیمی و هوری عدل طباطبایی، تهران: نخستین، 1379.
پیرنیا، کریم. «گنبد در معماری ایران»، تهیه و تنظیم زهره بزرگمهری، در اثر، ش 20 (زمستان 1370)، ص 5-139.
پورناصری، شهناز. مدلیابی تأثیر متغیرهای کالبدی پنجره جهت دستیابی به الگوی پنجرۀ مطلوب کلاس از دیدگاه دانشآموزان مدارس راهنمایی تهران، پایاننامة دکتری معماری، تهران: دانشگاه علم و صنعت، دانشکدة معماری، 1390.
حاجیقاسمی، کامبیز. گنجنامه، دفتر دوم: مساجد اصفهان، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دانشکدة معماری دانشگاه شهید بهشتی، 1394.
حاج ابراهیم زرگر، اکبر و حمید ندیمی و رافونه مختارشاهی. راهنمای معماری مسجد، تهران: دید، 1386.
داداشی، ایرج. «گفتگوی شخصی هومانیراد با داداشی»، دفتر ریاست پژوهشکدة حوزة هنری، 1390.
رضوی، نیلوفر. ارزیابی عاطفی روشنایی، تحلیل آثار هیجانی نور و جایگاه آن در معماری، رسالة دکتری معماری، دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدة معماری و شهرسازی، 1386.
طاهباز، منصوره و شهربانو جلیلیان و فاطمه موسوی و مرضیه کاظمزاده. «نورپردازی طبیعی در خانههای سنتی کاشان؛ نمونة موردی خانة عامریها»، در مطالعات معماری ایران، ش4 (پاییز و زمستان 1392)، ص 87-108.
طاهباز، منصوره و شهربانو جلیلیان و فاطمه موسوی و مرضیه کاظمزاده. «تأثیر طراحی معماری در بازی نور طبیعی در خانههای سنتی ایران»، در آرمانشهر، ش 15 (پاییز و زمستان 1394)، ص 71-81.
طهوری، نیر. «مقام بهشت در هنرهای سنتی ایران»، در خیال، ش 16 (زمستان 1384)، ص 4-17.
غزالی، محمد. مشکاة الانوار، ترجمة صادق آیینهوند، تهران: امیرکبیر، 1364.
فیضمند، ندا. ملاحظات طراحی معماری برای بهرهوری از نور روز در ساختمانهای آموزشی اقلیم گرم و خشک ایران، پایاننامة کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدة هنر و معماری، 1390.
کاظمزاده، مرضیه و وحید قبادیان و منصوره طاهباز. «آتریوم و روشنایی فضای داخلی ساختمان اداری (بررسی تأثیر فرم سقف آتریوم بر دریافت روشنایی داخلی»، در آرمانشهر، ویژهنامة منتخب مقالات دومین همایش روشنایی و نورپردازی ایران (1394)، ص 53-61.
گابه، هانس. «مساجد ایرانی»، ترجمة سیدمحمد طریقی، در فصلنامۀ هنر، ش33 (تابستان و پاییز 1376). ص 578-597.
گروتر، یورگ. زیباشناختی در معماری، ترجمة جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1375.
ماهوش محمدی، مریم. حضور کیفی نور در معماری قدیم ایران، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1393.
معتضدیان، فهیمه و محمدجواد مهدوینژاد. «گونهشناسی انواع و مشخصات رفهای نوری»، در آرمانشهر، ویژهنامة منتخب مقالات دومین همایش روشنایی و نورپردازی ایران (1394)، ص 91-103.
ناظر، زینب و آزیتا بلالی اسکویی و محمدعلی کینژاد. «ارزیابی شفافیت معنایی گنبدها در مساجد با تأکید برعملکرد روشنایی فضایی»، در پژوهشهای معماری اسلامی، ش 12 (پاییز 1395)، ص 94-112.
نبوی، رضا. «گفتگوی شخصی هومانیراد با رضا نبوی»، دفتر گروه سینما و تئاتر دانشکدة سوره، 1390.
هومانىراد، مرضیه. برهمکنش روشنایى کیفى و ویژگىهاى کالبدى عناصر نورگذر در مساجد تاریخى اصفهان، رسالة دکترى رشتة معماری، استاد راهنما: منصوره طاهباز، دانشکدة هنر و معمارى دانشگاه آزاد اسلامى واحد تهران جنوب، 2 بهمن 1396.
هومانیراد، مرضیه و منصوره طاهباز و حسنی تمله. «معرفی شیوة سنجش کیفیت روشنایی (عکاسی HDR) با رویکرد کشف شگردهای نور روز در معنویتبخشی به فضا در مسجد شیخلطفالله و مسجد امام اصفهان»، در آرمانشهر، ویژهنامة منتخب مقالات دومین همایش روشنایی و نورپردازی ایران (1394)، ص 15-26.
هومانیراد، مرضیه و حسنی تمله و منصوره طاهباز. «نور طبیعی و فضای معنوی در مسجد شیخلطفالله اصفهان»، در هنرهای سنتیـ اسلامی، ش 1 (تابستان 1392)، ص 43-60.
هومانیراد، مرضیه و اشکبوس شرفی نفر. «کندوکاوی در نسبت ارگونومی و معنویتبخشی نور روز در معماری مساجد»، در آرمانشهر، ویژهنامة منتخب مقالات دومین همایش روشنایی و نورپردازی ایران (1394)، ص 1-13.
هومانیراد، مرضیه و منصوره طاهباز. «بررسی نقش نور روز در فضای عبادی در مساجد معاصر»، در آرمانشهر، ویژهنامة منتخب مقالات اولین همایش روشنایی و نورپردازی ایران (1393)، ص 11-23.
هومانیراد، مرضیه و منصوره طاهباز و حسنعلی پورمند. «الگوی نورپردازی طبیعی در گنبدخانههای مساجد تاریخی اصفهان»، در پژوهشهای معماری اسلامی، ش 3 (پاییز 1396)، ص 67-82.
Biner P.M. & D.L. Butler & A.R. Fischer & A.j. Westergren. “An Arousal Optimization Model of Lighting Level Preferences, An Interaction of Social Situation and Task Demands”, in Environment and Behavior, 20(1) (1989), pp. 3-16.
Hopkinson, R.G. Architectural Physics, Lighting, London: Her Majesty’s Stationary Office, 1963.
________ . The Lighting of Building, London: Faber and Faber Ltd., 1972.
Houser K.W. & D.K. Tiller. “Measuring the Subjective Response to Interior Lighting: Paired Comparison and Semantic Differentialc Scaling”, in Lighting Research and Technology, 35(3) (2003), pp. 183-198.
Knez I. “Effects of Indoor Lighting on Mood and Cognition”, in Journal of Environmental Psychology, 15 (1998), pp. 39-51.
Lighting Guide 13: Lighting for places of worship (SLL LG13). CIBSE(The Society of Light and Lighting), 2014.
Nabil, A. & J. Mardaljevic. “Useful Daylight illuminate: A New Paradigm for Assessing, Daylighting in Building”, in Lighting Research and Technology, Vol. 37, No. 1 (2005), pp. 41-59.
Radiance 2010, access at: http://radsite.lbl.gov/radiance.
Tahbaz, Mansoureh & Fatemeh Moosavi. “Daylighting Methods in Iranian Traditional Architecture (Green Lighting)”, in CISBAT.Proceedings, Lausanne, (2-3SEP 2009), pp.273-278.
The IESNA-Lighting Handbook-references and Application-ninth Edition, Publication Department IESNA, 2000.
The SLL Code for Lighting, London: The Society of Light and Lighting. CIBSE, 2012.
The SLL Lighting Handbook. London: The Society of Light and Lighting. CIBSE, 2009.
 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 10 دی 1397
  • تاریخ بازنگری: 07 بهمن 1399
  • تاریخ پذیرش: 11 دی 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار