گونهشناسی کالبدی فضاهای اصلی خانههای چندطرفساخت شهر اصفهان در گسترة شکل تهرنگ

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوى دکترى معمارى، گروه معمارى، دانشکدة هنر، معمارى و شهرسازى، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد نجف آباد

2 استادیار دانشکدة مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

3 استادیار دانشکدة هنر، معمارى و شهرسازى، دانشگاه آزاد اسلامى، نجف آباد

4 دانشیار دانشکدة معمارى و شهرسازى، دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

همواره استفاده از اصول کالبدی یکی از عوامل تأثیرگذار در طراحی ابنیة تاریخی با عملکردهای مختلف معرفی شده است. با توجه به سابقة چشمگیر ساخت خانه، شناخت ویژگی‌های کالبدی، از جمله عوامل شکلی مؤثر در حفظ و نگهداری این عملکرد، حایز اهمیت خواهد بود. در این پژوهش باور بنیادین آن است که فضاهای اصلی خانه‌ها بر اساس جهت‌های جغرافیایی و همچنین جهت کشیدگی حیاط، مکان‌یابی، و طراحی شده‌اند. با رجوع به سخنان نظریه‌پردازان در این مورد، آشکار می‌شود که آن‌ها از منظرهای متفاوتی، از جمله تاریخ‌نگاری، جنبه‌های معنوی و فلسفی، سلامتی، و اجتماعی به این مفاهیم نگریسته‌اند. در این پژوهش برای نخستین بار به گونه‌شناسی کالبدی تهرنگ فضاهای اصلی خانه‌های چندطرف‌ساخت در شهر اصفهان پرداخته شده است. ابزارهای مورد استفاده شامل جمع‌آوری اطلاعات به روش مطالعة اسنادی، کتابخانه‌ای، میدانی، و بهره‌گیری از مصاحبه‌های ساختاریافته با صاحب‌نظران و استادکاران است. جستار پیش روی به منظور بررسی ویژگی‌های کالبدی خانه‌ها در قالب تهرنگ انجام گرفته است و از این رهگذر چگونگی چیدمان فضاهای خانه‌های گذشته تحلیل می‌شود. بدین منظور، ابتدا اطلاعات مربوط به نمونه‌های نخستین از طریق «مشاهده و برداشت میدانی»، «مصاحبه با استادکاران و مرمتگران ابنیه و سکنة قدیمی خانه‌ها»، و «مطالعات کتابخانه‌ای» جمع‌آوری شده است. سپس با دسته‌بندی و گونه‌شناسی شکلی فضاهای طراحی‌شده در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان به تحلیل ویژگی‌های مشترک و متفاوت تکرارشونده در آن‌ها پرداخته شده است. بررسی‌ها حاکی از آن است که جهت قرارگیری محور طولی حیاط بر نحوة چیدمان و سازمان‌دهی فضاها نقش مؤثر داشته و ویژگی‌های اقلیمی همچون تابش نور و ابعاد حیاط (طول و عرض) در اولویت دوم مد نظر قرار می‌گرفته است، به گونه‌ای که کشیدگی حیاط در جهت شمالی‌ـ جنوبی و یا شرقی‌ـ غربی در چیدمان فضاها نقش مؤثری داشته است.

کلیدواژه‌ها


ادیبزاده، بهمن و فاطمه مصطفوی و محمدرضا ریاضی و محمود رازجویان. آثار خانه در ایران از نوسنگی تا ساسانی، تهران: شرکت عمران و بهسازی شهری ایران (مادرتخصصی عمران)، 1383.
پیرنیا، محمدکریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: نشر سروش دانش. 1387.
ــــــــ . معماری ایرانی، تدوین: غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت، 1392.
ــــــــ . نوارهای صوتی، منتشرنشده، 1366.
حاجقاسمی، کامبیز و دیگران. گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر چهارم: خانههای اصفهان، تهران: دانشگاه شهید بهشتی. 1377.
حائری مازندرانی، محمدرضا. خانه، فرهنگ، طبیعت، تهران: انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، 1388.
رفیعی سرشکی، بیژن و ندا رفیعزاده و علیمحمد رنجبر کرمانی. فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، 1383.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. نقشههای برداشتشده از خانههای اصفهان، اصفهان: منتشرنشده، 1396.
سرتیپی، محسن. «پدیدارشناسی مسکن روستایی». در مسکن و محیط روستا، ش 133 (بهار 1390)، ص 3-14.
سلطانزاده، حسین. خانه در فرهنگ ایرانی (مفاهیم و بعضی از کاربردها)، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1396.
قائم، گیسو. «زبان مشترک ساخت مسکن در معماری گذشتة ایران»، در صفه، ش 21 و 22 (بهار و تابستان 1375). ص 22-27.
قاسمی سیچانی، مریم و غلامحسین معماریان، «گونهشناسی خانة دورة قاجار در اصفهان»، در هویت شهر، ش 7 (پاییز و زمستان 1389)، ص 87-94.
قزلباش، محمدرضا و فرهاد ابوالضیاء. الفبای کالبدی خانة سنتی یزد، تهران: وزارت برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادیـ اجتماعی و انتشارات، 1364.
مستوفی، عبدالله. شرح زندگانی من، ج 1 و 2، تهران: انتشارات زواره، 1388.
ولیبیگ، نیما و فرهنگ مظفر. فرهنگنامة واژههای کهن ساختمان و هنرهای وابسته، اصفهان: نشر گلدسته، 1389.
معماریان، غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونهشناسی درونگرا، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت، 1372.
هدایت، رضاقلیخان. فرهنگ انجمنآرای ناصری، تهران: چاپ اسلامیه. 1288.
ملکشهمیرزادی، صادق. «تپه زاغه: تحلیلی اجمالی از عملکرد منازل مسکونی»، در مجلة باستانشناسی و تاریخ، سال 6، ش 2-1 (1365)، ص 2-12.
میرزایی، آزیتا و بهمن فیروزمندی. «معماری مسکونی دورة ایلام»، در مجلة باستانشناسی و تاریخ، ش 4 (پاییز و زمستان 1385)، ص 53-77.
نگهبان، عزتالله. مروری بر پنجاه سال باستانشناسی ایران، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376.
Ghirshman, Roman. Tchoga Zanbil (Dur-Untash) I. La Ziggurat, Paris: MDP 39, 1966.
Mosavi, Ali. “Early Archaeological Adventures and Metrological Problems in Iran Archaeology: The Evidence from Susa”, in Iran, No. XXXI (1996), pp. 1-16.
Kinner, John M. A Geographical Memoir of the Persian Empire, London: John Murray, 1813.
Dyson, Robert H. “Early Works on the Acropolis at Susa: Beginning Of Prehistory in Iraq and Iran”, in Expedition, Vol. 10, No.N4 (1968), pp. 21-33.
Edzard, Dietz-Otto. Enmebargesi Von Kis, Za.53. Frankfort, H., 1959.
Potts, Daniel T. The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Nian State, Cambridge University Press, 1999.
Rapoport, Amos. House Form and Culture, London, prentice-hall, Inc. 1969.