3
دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران
چکیده
با ورود اسلام به ایران، تمدن ایرانی در بسیاری از زمینه ها، از جمله معماری و شهرسازی, از این آیین جدید تاثیر پذیرفت. مطابق با این تحولات، ساختار پیشین شهر ایرانی، ساختاری ایرانی- اسلامی شد. آگاهی از این ساختار برای شناخت پیشینه ایرانیان در زمینه شهرسازی و معماری ضروری و مقدمه ای است برای رسیدن به طرح معماری و شهرسازی شایسته ایرانیان.متاسفانه به سبب وقوع حوادث طبیعی و غیر طبیعی بسیار در طول زمان دسترسی به این ثروت ها و مطالعه مستقیم آن ها در بسیاری از موارد به راحتی میسر نیست. از این رو، برای بررسی این شهرها و بازسازی تصویر آن ها در ذهن، ناگزیر باید به منابع مکتوب هر دوره رجوع کرد؛ کتاب ها، نسخ و متون ارزشمندی که می توان تاریخ گمشده معماری و شهرسازی را از لا به لای سطور آن ها به دست آورد.این نوشتار به بررسی طرح فرضی یکی از شهرهای تاریخی مهم به نام ربع رشیدی اختصاص دارد. ربع رشیدی به لحاظ جامعیت، مهمترین اثر شهری دوره ایلخانان است. این شهر با مرکزیت یافتن فضاهای دینی- آموزشی شکل گرفت که الگوی شهرسازی عصر ایلخانان بود. مهم ترین منبع و مرجع مستند درباره این شهر "وقف نامه ربع رشیدی" است که نوشته بانی آن، خواجه رشید الدین فضل الله همدانی است. ربع رشیدی شامل دو قسمت کلی "ربع" و "شهرستان" بود و با یک طرح شطرنجی از پیش اندیشیده و ساختار هندسی منظم، از چار دروازه به بیرون راه داشت. چهارچوب آن را دو محور عمود بر هم منتهی به دروازه ها تشکیل می داد. یکی از این محورها بازار و دیگری ممری بود که به ربع می رسید. همچنین علاوه بر باروی شهر، باغ های اطراف آن را به شکل باغ شهری درآورده و حدود خارجی اش را محصور کرده بودند.
ترابی طباطبایی، جمال. تاریخ تبریز به روایت سکه و ضمیمه، تبریز، مؤلف،1383
جوینی، عطاملک بن محمد. تاریخ جهانگشا، به کوشش خلیل خطیب رهبر،تهران، مهتاب، 1371
______________. تاریخ جهانگشا، به سعی و اهتمام و تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، تهران، فردوس، 1385
جهانبگلو، امیرحسین. تاریخ اجتماعی دورۀ مغول، اصفهان، کتا بفروشی، تأ یید، 1336
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله. ذیل جامع التواریخ رشیدی، به اهتمام خان بابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، 1351
حافظ حسین کربلایی تبریزی. روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح جعفر سلطان القرایی، تهران، نشر کتاب، 1344 و 1349 ، ج 1
حبیبی، محسن. از شار تا شهر، تهران، دانشگاه تهران، 1378
حمدالله مستوفی قزوینی. تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران،امیرکبیر، 1362
____________. نزهة القلوب، به تصحیح و تحش یۀ محمد دبیرسیاقی، تهران، طه، 1378
خواندمیر، غیاث الدین. تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران، کتابخانۀ خیام، 1333 ، ج 3
دانش پژوه، محمدتقی. مقدمۀ سوانح الافکار رشیدی، تهران، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1358 ، ش 28
دبیرسیاقی، محمد. مقدمۀ جامع التواریخ تاریخ فرقۀ اسمعیلیان الموت تهران، طهوری، 1337
دلاواله، پیترو. سفرنامه، ترجمۀ شعاع الدین شفا، تهران، علمی و فرهنگی.1381
دولتشاه سمرقندی. تذکرة الشعرا، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران،اساطیر، 1382
رجب زاده، هاشم. خواجه رشیدالدین فضل الله، تهران، طرح نو، 1377
رشیدالدین فضل الله همدانی. تاریخ مبارک غازانی (داستان غازان خان)، به تصحیح و اهتمام کارل یان، اصفهان، پرسش، 1368
_____________. تاریخ مبارک غازانی داستان آباقاخان و سلطان احمد و ارغون خان و کیاخاتون، قسمتی از جامع التواریخ(، به تصحیح کارل یان مونتون، انگلستان، مطبعۀ استفن اوستین، 1940.
_____________. مکاتبات رش یدی، گردآوری محمد ابرقوهی، به اهتمام محمد شفیع، دانشگاه پنجاب، لاهور، 1945.
_____________. جامع التواریخ )تاریخ اغوز(، تصحیح محمد روشن، تهران میراث مکتوب، 1384.
_____________. جامع التواریخ، به سعی و اهتمام عبدالکریم علی اوغلی علیزاده، باکو، فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی،1957.
_____________. وقف نامۀ ربع رشیدی چاپ عکسی، به اهتمام مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، 1350.
_____________. و قف نامۀ ربع رشیدی چاپ حروفی، به اهتمام مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انجمن آثار ملی، 1356.
زین الدین بن حمدالله مستوفی. ذیل تاریخ گزیده، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات افشار، 1372.
شهاب الدین عبدالله بن عزالدین فضل الله شیرازی )وصاف(. تاریخ وصاف یا وصاف الحضره، به اهتمام محمدمهدی اصفهانی، 1296 ش.
شیعه، اسماعیل. سازمان فضایی شهری و منطقه ای در ایران در دوران قبل و بعد از اسلام، تهران، دانشگاه علم و صنعت، 1377
طاهر، غلام رضا. مقدمۀ لطایف الحقایق تصنیف رشیدالدین فضل الله همدانی، تهران، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، 1357 ، ج 2
کاشانی، ابوالقاسم. تاریخ اولجایتو، به اهتمام مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348
کریمی، بهمن. مقدمۀ جامع التواریخ رشیدالدین فض لالله همدانی )متن کامل تاریخ مبارک غازانی(، تهران، اقبال، 1338 ، ج 1
کلاویخو. سفرنامه، ترجمۀ مسعود رجب نیا، تهران، علم ی و فرهنگی 1366.
کیانی، محمدیوسف. پایتخت های ایران، تهران، سازمان میراث فرهنگی 1374.
__________. شهرهای ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1366
گابریل، آلفنوس. مارکوپولو در ایران، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، اساطیر، 1358.
گروسه، رنه. امپراتوری صحرانوردان، ترجمه و تحشیۀ عبدالحسین مکیده تهران، علمی و فرهنگی، 1368.
تاریخ مغول )چنگیزخان(، ترجمۀ محم ود بهفروزی، تهران.آزادمهر، 1384.
مرتضوی، منوچهر. تبریز در روزگار خواجه رشیدالدین، مجموعه خطابه های تحقیقی دربارۀ رشیدالدین فضل الله همدانی، تهران، دانشگاه تهران، 1350.
_________. مسائل عصر ایلخانیان، تبریز، مؤسسۀ انتشارات آگاه، 1370.
مورگان، دیوید. مغول ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران، مرکز، 1371.
ویلبر، دونالد و لیزا گلمبک. معماری تیموری در ایران و توران، ترجمۀ کرامت الله افسر و محمدیوسف کیانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی، 1374.
_____________. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانیان، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، 1365.
یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم البلدان، لایپزکی و بروکهاوس.1837- فردیناند وستفلد، 1866
اصیل، حجت الله. «آرمان شهر در اندیشۀ ایرانی» در: مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران) ارگ بم)، تهران، رسانه پرداز، 1384 ، ج 1: ص 128-136.
افشار، ایرج. «تاریخ معماری در ایران بر اساس متون فارسی» در: رواق سال اول )پاییز 1377 (، ص 41-47.
امیدیانی، سیدحسین. « ربع رشیدی، مجتمع بزرگ وقفی، علمی، و آموزشی در تبریز )قرن هشتم هجری/سیزدهم میلادی) ». در وقف، میراث جاویدان، سال هفتم، ش 3 )پاییز 1378 (، ص 50-71
بلر، شیلا معماری و جامعه در دورۀ ایلخانیان: تحلیل وقف نامۀ ربع رشیدی ترجمۀ مهرداد قیومی، در: گلستان هنر ، ش 13 )پاییز 1387 ( ص48-73
جوادی، حسن. « ایران از دید سیاحان اروپایی در دورۀ ایلخانان » در: بررسی های تاریخی، سال هفتم، ش 4، (آذر و دی 1351)
)