شهرها به عنوان مراکز انتظام بخش قلمروها، همواره در ایران قدرتی بوده اند که به ناچار تاریخی پرفراز و نشیب داشته اند. نیشابور از کهن ترین شهرهای ایران که تا به امروز به جای مانده، سرگذشتش گویی سرگذشت ایران زمین است. شهری که قدمت آن شاید به اندازه ی قدمت سرزمین ایران باشد. در زمان ساسانیان با ساختاری شامل کهن دژ، شارستان و ربض، شهری پرآوازه بوده است. در دوران اسلامی مرکزی قدرتمند بوده که علاوه بر انتظام بخشی به قلمروی پهناور (خراسان بزرگ)، در تغییرات سیاسی و اجتماعی ایران و در سرزمین های حکومت شرقی اسلامی نقش فعال داشته است.نیشابور که در دوران باستان بر مبنای یک الگوی اعتقادی و نمادین، به شکل رقعه شطرنج بنیاد نهاده شده بود، همین طرح را در دوره ی اسلامی در ربض ادامه داده است. در گستره ای به ابعاد یک فرسنگ در یک فرسنگ با بازارها و چارسوهای متعدد و فزون بر پنجاه دروازه و سیصد کوچه و محلاتی به بزرگی نصف شیراز با شبکه آبرسانی و قنات هایی که شهره بوده اند. نیشابور به واسطه ی معادن و صنعتگران، بازارها و کاروانسراها و حجم کالا، مدارس و مساجد و سایر مراکز اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خود زبانزد بوده است.این شهر علی رغم ویرانی های متعددی که پیش از حمله ی مغول به آن روی می آورد و نیز با خاک یکسان شدنش در پی حمله مغول، دیگر بار همچون ققنوسی سر از خاکستر خود برداشته و تا به امروز به زندگی ادامه داده است. نیشابور اسطوره شهرهای ایران و سرزمین ایران است.مقاله ی حاضر کوششی در بررسی سیر تحولات تاریخی نیشابور از آغاز پیدایش تا حمله مغول است.
)
