1
استادیار دانشکدة معماری، شهرسازی و هنر اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد
2
استاد دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
چکیده
مقالۀ حاضر بر آن است پرده از بُعدی پنهان در معماری اسلامی ایران بردارد، که به نظر میرسد اصحاب معماری در آفرینش آثار خود در سر داشتهاند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالباً ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیهتحلیل این آثار از منظر یافتههای نوین ریاضیات است، که مؤلفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، دربارۀ آنها علم نداشتهاند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دستآوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشتهاند. در مقابل برخی متون تاریخی به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهی اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاینرو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جُمَل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در این نوشتار ابعاد تمثیلی اعداد در شکلگیری معماری ایرانی، با ابتنای بر تحلیل و تأویل فراتاریخی متون حِکمی مورد واکاوی قرار میگیرد. بدینترتیب پس از بازخوانی متون کهن و تبیین این رویکرد نزد قدما، ابعاد پیوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایههای پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبیین و واکاوی قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان خواهد داد که اصحاب معماری با اخذ طریقت اهل فتوّت در رویکرد رمزی به ریاضیات، در پی پردهبرداری از رمزهای عددی مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهی در صُور هندسی برآمدند. از این طریق زمینه پیوند اعداد، بهعنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهیم و اسماء مکنون در معماری فراهم میگردد؛ و معماری را همچون متنی قابل خوانش و زمزمهای از ذکر مُدام مینماید.
آملی، حیدر بن علی؛ جلوۀ دلدار( ترجمه جامع الأسرار و منبع الأنوار)؛ ترجمه سید یوسف ابراهیمیان آملی؛تهران: رسانش؛1381 ش
آملی، حیدر بن علی؛ مقدمة کتاب نصّ النصوص در شرح فصوص الحکم؛ ترجمه محمد رضا جوزی. تهران: روزنه؛ 1375ش
ابن‌خلدون، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان‌ب‍ن محمد؛ مقدمة ابن‌خلدون؛ ترجمه محمد پ‍روی‍ن گ‍ن‍اب‍ادی؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1382ش.
ابن‌عربی، محمدبن علی؛ ترجمه فتوحات مکیّه؛ 17 جلد؛ ترجمه، تعلیق و مقدمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1384-1389ش
اخ‍ب‍ار ح‍لاج: ن‍س‍خ‍ه‌ای کهن در سیرت حسین بن منصور ح‍لاج؛ تصحیح و تحشیه ل. ماسینیون ، پ. ک‍راوس ؛ ترجمه و تعلیق حمید طبیبیان؛ تهران: اطلاعات،(چاپ هشتم)؛ 1390ش
اردلان، نادر. بختیار، لاله؛ حس وحدت: س‍ن‍ت ع‍رف‍انی در معماری ایرانی؛ ترجمه حمید شاهرخ؛ اصفهان: نشر خاک؛ 1380ش
اف‍ش‍اری نجفی، حبیب؛ ج‍ام‍ع‌‌ال‍ف‍وائ‍د فی اس‍رار‌ال‍م‍ق‍اص‍د مع شرح‌الالفاظ اللغویه و المصطلحات؛ ت‍ع‍ری‍ب الاستاذ علی الامینی؛ بیروت: دار الارشاد، ۱۴۲۱ق
پورنادری، حسین؛ واکاوی رمز نهفته در سر در مسجد علی قلی آقا؛ نامه معماری و شهرسازی؛ بهار و تابستان 1390;صص 155-171
پیرنیا، م‍ح‍م‍دک‍ری‍م؛ آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ تدوین غلامحسین م‍ع‍م‍اری‍ان؛ تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1372ش
تاتارکیویچ، ووادیسواف؛ «ویتروویوس و قوانین در هنر کلاسیک یونان»؛ ترجمه سید جواد فندرسکی؛ در اطلاعات حکمت و معرفت(1390)؛ صص 42-45
جعفر افندی؛ رسالة معماریه: متنی از سده یازدهم هجری؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری: متن؛ ۱۳۸۹ش
حافظ برسی، رجب بن محمد؛ مشارق انوارالیقین فی حقائق اسرار امیرالمومنین؛ ترجمه محمدصادق بن ملا علی‌رضا یزدی؛ تصحیح قربان مخدومی شربیانی؛ قم: علمی و فرهنگی صاحب الزمان؛ 1389ش
حائری یزدی، مهدی؛ هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی شناسی تطبیقی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران؛ 1362
حسنزاده آملی، حسن؛ « حقیقت انسان در عرفان»؛ کیهان اندیشه؛ آذر و دی 1371 ؛ شماره 45؛ صص 22-39
حسنزاده آملی، حسن؛ ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: سازمان چاپ و انتشارات؛ 1385ش
خانمحمدی، علی اکبر؛ « فتوّت نامه بنّایان»؛ در صفّه؛ سال دوم، شماره پنجم؛ بهار 1371؛ صص 10-15
ذاکری، مصطفی؛ «تاریخچه ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامی»؛ معارف؛ دوره هفدهم؛ شماره 2؛ مرداد - آبان 1379؛ شماره 50؛ صص 18-47
ذاکری، مصطفی؛ «حروف، علم»؛ در دانشنامه جهان اسلام؛ جلد 13؛ زیرنظر غلامعلی حداد عادل؛ 1388؛ صص 70-74
سبزواری، حاج ملاهادی؛ اسرارالحکم؛ به کوشش ح . م فرزاد؛ تهران: مولی؛ 1361
شرف الدین علی یزدی؛ ظفرنامه (فتح‌نامة تیموری)؛ به تصحیح و اهتمام محمد عباسی؛ 2 جلد؛ تهران: امیرکبیر؛ 1336ش
ش‍ی‍م‍ل، آن‍ه‌‌م‍اری؛ راز اعداد؛ ترجمه فاطمه توفیقی؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش
صالح حمدان، عبدالحمید؛ علم الحروف و أقطابه؛ قاهره؛ مکتبه مدبولی؛ 1410/1990
م‍درس، محمدرضا بن محمد مؤمن؛ خزائن الانوار و معادن الاخبار؛ تصحیح و تحقیق مریم ایمانی‌خوشخو؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، ۱۳۸۶ش
م‍ی‍ردام‍اد، محمد باقر بن محمد،؛ جذوات و مواقیت؛ حواشی ملّا علی نوری؛ تصحیح و تحقیق علی اوجبی؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب؛ 1380ش
ندیمی، هادی. «آیین جوانمردان و طریقت معماران: سیری در فتوت‌نامه‌های معماران و بنّایان و حرف وابسته». در کلک دوست: ده مقاله در هنر و معماری. اصفهان: سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان، 1386
نجیب اوغلو،گل‌رو؛ هندسه و تزئین در معماری اسلامی؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: روزنه؛ 1379
نصر، سید حسین؛ نظر متفکران اسلامی دربارة طبیعت؛ تهران: خوارزمی؛ 1377ش
نصر، سید حسین؛ دین و نظام طبیعت؛ ترجمه محمدحسن فغفوری؛ تهران: حکمت، 1389ش (چاپ چهارم)
نعمت الله ولی، نعمت الله بن عبدالله (834-731 ق)؛ مکتوبات (مجموعه 108 رساله شاه نعمت الله ولی)؛ مقابله و جمع-آوری نسخ به کوشش محمد رسا؛ بی‌جا؛ بی‌تا؛ نسخه الکترونیکی موجود در www.scribd.com
نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز؛ خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران؛ تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سروش؛ 1390ش
همدانی، علی بن شهاب الدین؛ ترجمه و متن اسرار النقطه (الرساله القدسیه فی اسرار النقطه الحسیه)؛ تصحیح و ترجمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1388ش
هیلن برند، رابرت؛ معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی؛ ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی؛ تهران: روزنه؛ 1387ش
ه‍روی، محمدبن محمد؛ بحر الغرائب؛ تحقیق و تصحیح زهیر طیّب؛ ویراستار سودابه زینلی تهرانی؛ تهران: سفینه؛ 1385ش
Guenon, Rene. La Grande Triade. Paris, 1957
Nicomachus. Introduction to Arithmetic. Translated into English by Martin Luther. London: Macmillan Company. 1926
Özdural, Alpay, Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World, Historia Mathematica ,Volume 27, Issue 2, May 2000, Pages 171-201
Schimmel, Annemarie .The Mystery of Numbers. Oxford University Press. 1993
)