بعد پنهان در معماری اسلامی ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدة معماری، شهرسازی و هنر اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مقالۀ حاضر بر آن است پرده از  بُعدی پنهان در معماری اسلامی ایران بردارد، که به نظر می­رسد اصحاب معماری در آفرینش آثار خود در سر داشته­اند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالباً ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیه­تحلیل این آثار از منظر یافته­های نوین ریاضیات است، که مؤلفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، دربارۀ آنها علم نداشته­اند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دست­آوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشته­اند. در مقابل برخی متون تاریخی به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهی اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاین­رو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جُمَل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در این نوشتار ابعاد تمثیلی اعداد در شکل­گیری معماری ایرانی، با ابتنای بر تحلیل و تأویل فراتاریخی متون حِکمی مورد واکاوی قرار می­گیرد. بدین­ترتیب پس از بازخوانی متون کهن و تبیین این رویکرد نزد قدما، ابعاد پیوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایه­های پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبیین و واکاوی قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان خواهد داد که اصحاب معماری با اخذ طریقت اهل فتوّت در رویکرد رمزی به ریاضیات، در پی پرده­برداری از رمزهای عددی مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهی در صُور هندسی برآمدند. از این طریق زمینه­ پیوند اعداد، به­عنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهیم و اسماء مکنون در معماری فراهم می­گردد؛ و معماری را هم­چون متنی قابل خوانش و زمزمه­ای از ذکر مُدام می­نماید.

کلیدواژه‌ها


  1.  قرآن کریم و کتاب مقدس
  2.  آملی، حیدر بن علی؛ جلوۀ دلدار( ترجمه جامع الأسرار و منبع الأنوار)؛ ترجمه سید یوسف ابراهیمیان آملی؛تهران: رسانش؛1381 ش
  3.  آملی، حیدر بن علی؛ مقدمة کتاب نصّ النصوص در شرح فصوص الحکم؛ ترجمه محمد رضا جوزی. تهران: روزنه؛ 1375ش
  4.  ابن‌خلدون، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان‌ب‍ن‌ محمد؛ مقدمة ابن‌خلدون؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د پ‍روی‍ن‌ گ‍ن‍اب‍ادی‌؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1382ش.
  5.  ابن‌عربی، محمدبن علی؛ ترجمه فتوحات مکیّه؛ 17 جلد؛ ترجمه، تعلیق و مقدمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1384-1389ش
  6.  اخ‍ب‍ار ح‍لاج‌: ن‍س‍خ‍ه‌ای‌ ک‍ه‍ن‌ در سیرت حسین بن منصور ح‍لاج‌؛ تصحیح و تحشیه ل. ماسینیون ، پ‌. ک‍راوس‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعلیق حمید طبیبیان؛ ‏‫ت‍ه‍ران‌‬‏‫: اطلاع‍ات‌‬‏‫،(چاپ هشتم)؛ 1390ش
  7.  استیرلن، هانری؛ اصفهان تصویر بهشت؛ مقدمه هانری کربن؛ ترجمه جمشید ارجمند؛ تهران: نشر فرزان روز؛ 1377ش
  8.  اردلان، نادر. بختیار، لاله؛ حس وحدت: س‍ن‍ت‌ ع‍رف‍انی‌ در م‍ع‍م‍اری‌ ایرانی؛ ترجمه حمید شاهرخ؛ اصفهان: نشر خاک؛ 1380ش
  9.  اف‍ش‍اری نجفی، حبیب؛ ج‍ام‍ع‌‌ال‍ف‍وائ‍د فی اس‍رار‌ال‍م‍ق‍اص‍د مع شرح‌الالفاظ ‌اللغویه و ‌المصطلحات؛ ت‍ع‍ری‍ب‌ الاستاذ علی الامینی؛ بیروت: دار الارشاد، ۱۴۲۱ق
  10.  پورنادری، حسین؛ واکاوی رمز نهفته در سر در مسجد علی قلی آقا؛ نامه معماری و شهرسازی؛ بهار و تابستان 1390;صص 155-171
  11.  پیرنیا، م‍ح‍م‍دک‍ری‍م؛ آشنایی با م‍ع‍م‍اری‌ اسلامی ایران؛ تدوین غلامحسین م‍ع‍م‍اری‍ان‌؛ تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1372ش
  12.  تاتارکیویچ، ووادیسواف؛ «ویتروویوس و قوانین در هنر کلاسیک یونان»؛ ترجمه سید جواد فندرسکی؛ در اطلاعات حکمت و معرفت(1390)؛ صص 42-45
  13.  جعفر افندی؛ رسالة معماریه: متنی از سده یازدهم هجری؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری: متن‏‫؛ ۱۳۸۹ش
  14.  حافظ برسی، رجب بن محمد؛ مشارق انوارالیقین فی حقائق اسرار امیرالمومنین؛ ترجمه محمدصادق بن ملا علی‌رضا یزدی؛ تصحیح قربان مخدومی شربیانی؛ قم: علمی و فرهنگی صاحب الزمان؛ 1389ش
  15.  حائری یزدی، مهدی؛ هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی شناسی تطبیقی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران؛ 1362
  16.  ح‍س‍ن‌زاده‌ آملی، ح‍س‍ن‌؛ « حقیقت انسان در عرفان»؛ کیهان اندیشه؛ آذر و دی 1371 ؛ شماره 45؛ صص 22-39
  17.  ح‍س‍ن‌‌زاده آملی، حسن؛ ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: سازمان چاپ و انتشارات؛ 1385ش
  18.  خانمحمدی، علی اکبر؛ « فتوّت نامه بنّایان»؛ در صفّه؛ سال دوم، شماره پنجم؛ بهار 1371؛ صص 10-15
  19.  ذاکری، مصطفی؛ «تاریخچه ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامی»؛ معارف؛ دوره هفدهم؛ شماره 2؛ مرداد - آبان 1379؛ شماره 50؛ صص 18-47
  20.  ذاکری، مصطفی؛ «حروف، علم»؛ در دانشنامه جهان اسلام؛ جلد 13؛ زیرنظر غلامعلی حداد عادل؛ 1388؛ صص 70-74
  21.  سبزواری، حاج ملاهادی؛ اسرارالحکم؛ به کوشش ح . م فرزاد؛ تهران: مولی؛ 1361
  22.  شرف الدین علی یزدی؛ ظفرنامه (فتح‌نامة تیموری)؛ به تصحیح و اهتمام محمد عباسی؛ 2 جلد؛ تهران: امیرکبیر؛ 1336ش
  23.  ش‍ی‍م‍ل‌، آن‍ه‌‌م‍اری‌؛ راز اعداد؛ ترجمه فاطمه توفیقی؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب‏‫، ۱۳۸۸ش
  24.  صالح حمدان، عبدالحمید؛ علم الحروف و أقطابه؛ قاهره؛ مکتبه مدبولی؛ 1410/1990
  25.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم؛ ‏‫ترجمه اس‍رار الآیات ی‍ا رازه‍ای‌ آی‍ات‌ ق‍رآن‌‮‬‏‫؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: مولی‮‬‏‫‏، 1380
  26.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم ؛ ترجمۀ مفاتیح الغیب؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعلیق م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: م‍ول‍ی‌‮‬‏‫‏، 1387ش
  27.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی ، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم ؛ رساله سه اصل؛ تصحیح سید حسین نصر؛ تهران: دانشکده معقول و منقول‏‫، 1340ش
  28.  طیب، زهیر (تصحیح و تحقیق)؛ کتاب شریف اسماء الحسنی: تقریر درس اسماء الحسنی مرحوم آیت الله حاج شیخ حسن اثنی عشری؛ تهران: سفینه؛ 1386ش.
  29.  عامِلی، محمدبن حسین ؛ الکشکول؛2 مجلد؛ صححه محمد صادق نصیری؛ قم: شرکت طبع و نشر ؛ 1378ق
  30.  ف‍ن‍اری‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍م‍زه‌؛ ‏‫ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ص‍ب‍اح‌ الان‍س‌، ی‍ا، پیوند اس‍ت‍دلال‌ و ش‍ه‍ود در ک‍ش‍ف‌ اس‍رار وج‍ود ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌‮‬‏‫‌‮‬‏‫؛ م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: مولی‮‬‏‫؛ 1384ش
  31.  قزلباش، محمدرضا؛ ابوالضیاء، فرهاد. الفبای کالبد خانه‌های سنتی یزد. تهران: وزارت برنامه و بودجه، معاونت فنی، 1364ش
  32.  ک‍ورب‍ن‌، هانری؛ واقع انگاری رنگ‌ها و علم میزان ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ انشاء‌الله رحمتی؛ تهران: سوفیا؛ ‏‫‏۱۳۸۹ش
  33.  کوستوف، اسپیرو؛ «معماران سده‌های میانه در شرق و غرب 1 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهری؛ فصلنامۀ خیال 3؛ پاییز 1381(الف)؛صص 114-139
  34.  کوستوف، اسپیرو؛ «معماران سده‌های میانه در شرق و غرب 2 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهری؛ فصلنامۀ خیال 4؛ زمستان 1381(ب)؛صص 78-95
  35.  کوهکن، رضا، «جابر بن حیّان»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 17، تهران: 1388، ص 143-150.
  36.  گنون، رنه؛ «علم الحروف»؛ ترجمه فرزانه طاهری؛ خیال 4، زمستان 1381، فصلنامة فرهنگستان هنر؛ صص 16-23
  37.  گنون، رنه؛ معانی رم‍ز صلیب: تحقیقی در ف‍ن‌ م‍ع‍ارف‌ تطبیقی؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ب‍اب‍ک‌ عالیخانی؛ ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌، ۱۳۷۴ش
  38.  م‍درس‌، م‍ح‍م‍درض‍ا ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د مؤمن؛ خزائن ‌الانوار و معادن‌ الاخبار؛ تصحیح و تحقیق مریم ایمانی‌خوشخو؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب‏‫، ۱۳۸۶ش
  39.  م‍ی‍ردام‍اد، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د،؛ جذوات و مواقیت؛ حواشی ‌ملّا علی نوری؛ تصحیح و تحقیق علی اوجبی؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب؛ 1380ش
  40.  ندیمی، هادی. «آیین جوانمردان و طریقت معماران: سیری در فتوت‌نامه‌های معماران و بنّایان و حرف وابسته». در کلک دوست: ده مقاله در هنر و معماری. اصفهان: سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان، 1386
  41.  نجیب اوغلو،گل‌رو؛ هندسه و تزئین در معماری اسلامی؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: روزنه؛ 1379
  42.  نصر، سید حسین؛ نظر متفکران اسلامی دربارة طبیعت؛ تهران: خوارزمی؛ 1377ش
  43.  نصر، سید حسین؛ دین و نظام طبیعت؛ ترجمه محمدحسن فغفوری؛ تهران: حکمت‏‫، 1389ش (چاپ چهارم)
  44.  نعمت الله ولی، نعمت الله بن عبدالله (834-731 ق)؛ مکتوبات (مجموعه 108 رساله‌ شاه نعمت الله ولی)؛ مقابله و جمع-آوری نسخ به کوشش محمد رسا؛ بی‌جا؛ بی‌تا؛ نسخه الکترونیکی موجود در www.scribd.com
  45.  نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز؛ خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران؛ تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سروش؛ 1390ش
  46.  ن‍ورب‍رگ‌ ش‍ول‍ت‍س‌، ک‍ری‍س‍تی‍ان‌؛ معنا در معماری غرب؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: فرهنگستان هنر‏‫، 1386
  47.  همدانی، علی بن شهاب الدین؛ ترجمه و متن اسرار النقطه (الرساله القدسیه فی اسرار النقطه الحسیه)؛ تصحیح و ترجمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1388ش
  48.  هیلن برند، رابرت؛ معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی؛ ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی؛ تهران: روزنه؛ 1387ش
  49.  ه‍روی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د؛ بحر الغرائب؛ تحقیق و تصحیح زهیر طیّب؛ ویراستار سودابه زینلی تهرانی؛ تهران: سفینه؛ 1385ش
  50.  Guenon, Rene. La Grande Triade. Paris, 1957
  51.  Nicomachus. Introduction to Arithmetic. Translated into English by Martin Luther. London: Macmillan Company. 1926
  52.  Özdural, Alpay, Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World, Historia Mathematica ,Volume 27, Issue 2, May 2000, Pages 171-201
  53.  Schimmel, Annemarie .The Mystery of Numbers. Oxford University Press. 1993