بعد پنهان در معماری اسلامی ایران

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدة معماری، شهرسازی و هنر اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

2 استاد دانشکدة معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مقالۀ حاضر بر آن است پرده از  بُعدی پنهان در معماری اسلامی ایران بردارد، که به نظر می­رسد اصحاب معماری در آفرینش آثار خود در سر داشته­اند. تاکنون بررسی نقش علوم ریاضی در معماری ایرانی بیشتر معطوف به کاربرد هندسه بوده است؛ و نقش اعداد اگر نادیده گرفته نشده، غالباً ناچیز انگاشته شده است. رویکردهای دیگر پژوهشی نیز مبتنی بر تجزیه­تحلیل این آثار از منظر یافته­های نوین ریاضیات است، که مؤلفان این آثار به گواهی مدارک تاریخی، دربارۀ آنها علم نداشته­اند. این رویکردها نیز به دلیل فقدان آگاهی از آداب قدما در علوم ریاضی، تنها دست­آوردهای ارزشمندی از ظاهر این آثار داشته­اند. در مقابل برخی متون تاریخی به رویکردی تمثیلی به ریاضیات در نسبت اعداد با حروف و اسماء الهی اشاره دارند، که تاکنون مورد اهتمام جدی پژوهشگران معاصر نبوده است. ازاین­رو مقالۀ حاضر با مطالعۀ تطبیقی اعداد و حروف از طریق حساب جُمَل، در پی کلیدهایی برای خوانش دوباره نقش علوم ریاضی در معماری است. در این نوشتار ابعاد تمثیلی اعداد در شکل­گیری معماری ایرانی، با ابتنای بر تحلیل و تأویل فراتاریخی متون حِکمی مورد واکاوی قرار می­گیرد. بدین­ترتیب پس از بازخوانی متون کهن و تبیین این رویکرد نزد قدما، ابعاد پیوند اعداد و حروف در اسامی عناصر معماری تا لایه­های پنهان اسماء در نظام پیمون مورد تبیین و واکاوی قرار خواهد گرفت. این بررسی نشان خواهد داد که اصحاب معماری با اخذ طریقت اهل فتوّت در رویکرد رمزی به ریاضیات، در پی پرده­برداری از رمزهای عددی مرتبط با کالبد انسان، حروف و اسماء الهی در صُور هندسی برآمدند. از این طریق زمینه­ پیوند اعداد، به­عنوان زبان میانجی حروف و اسماء با مفاهیم و اسماء مکنون در معماری فراهم می­گردد؛ و معماری را هم­چون متنی قابل خوانش و زمزمه­ای از ذکر مُدام می­نماید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Hidden Dimension in Persian Islamic Architecture

نویسندگان [English]

  • Jafar Taheri 1
  • Hadi Nadimi 2
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Ferdowsi University of Mashhad
2 Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University
چکیده [English]

Most studies concerning the role of mathematics in formation of Persian architecture have been limited to studying its sacred geometry. In some other studies, new mathematical theories have been employed to explain certain aspects of Persian architecture. Nevertheless, there are some historic manuscripts that actually refer to the symbolism of numbers and are not hitherto seriously studied. By studying such philosophical texts, this paper first explains the traditional method and coding system for conversion of sacred keywords to numbers and vice versa. Then, it demonstrates that the modular system of dimensions employed in traditional Persian architecture also embodies spiritual signification in reference to transcendental concepts.

مراجع

  1.  قرآن کریم و کتاب مقدس
  2.  آملی، حیدر بن علی؛ جلوۀ دلدار( ترجمه جامع الأسرار و منبع الأنوار)؛ ترجمه سید یوسف ابراهیمیان آملی؛تهران: رسانش؛1381 ش
  3.  آملی، حیدر بن علی؛ مقدمة کتاب نصّ النصوص در شرح فصوص الحکم؛ ترجمه محمد رضا جوزی. تهران: روزنه؛ 1375ش
  4.  ابن‌خلدون، ع‍ب‍دال‍رح‍م‍ان‌ب‍ن‌ محمد؛ مقدمة ابن‌خلدون؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د پ‍روی‍ن‌ گ‍ن‍اب‍ادی‌؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی؛ 1382ش.
  5.  ابن‌عربی، محمدبن علی؛ ترجمه فتوحات مکیّه؛ 17 جلد؛ ترجمه، تعلیق و مقدمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1384-1389ش
  6.  اخ‍ب‍ار ح‍لاج‌: ن‍س‍خ‍ه‌ای‌ ک‍ه‍ن‌ در سیرت حسین بن منصور ح‍لاج‌؛ تصحیح و تحشیه ل. ماسینیون ، پ‌. ک‍راوس‌ ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعلیق حمید طبیبیان؛ ‏‫ت‍ه‍ران‌‬‏‫: اطلاع‍ات‌‬‏‫،(چاپ هشتم)؛ 1390ش
  7.  استیرلن، هانری؛ اصفهان تصویر بهشت؛ مقدمه هانری کربن؛ ترجمه جمشید ارجمند؛ تهران: نشر فرزان روز؛ 1377ش
  8.  اردلان، نادر. بختیار، لاله؛ حس وحدت: س‍ن‍ت‌ ع‍رف‍انی‌ در م‍ع‍م‍اری‌ ایرانی؛ ترجمه حمید شاهرخ؛ اصفهان: نشر خاک؛ 1380ش
  9.  اف‍ش‍اری نجفی، حبیب؛ ج‍ام‍ع‌‌ال‍ف‍وائ‍د فی اس‍رار‌ال‍م‍ق‍اص‍د مع شرح‌الالفاظ ‌اللغویه و ‌المصطلحات؛ ت‍ع‍ری‍ب‌ الاستاذ علی الامینی؛ بیروت: دار الارشاد، ۱۴۲۱ق
  10.  پورنادری، حسین؛ واکاوی رمز نهفته در سر در مسجد علی قلی آقا؛ نامه معماری و شهرسازی؛ بهار و تابستان 1390;صص 155-171
  11.  پیرنیا، م‍ح‍م‍دک‍ری‍م؛ آشنایی با م‍ع‍م‍اری‌ اسلامی ایران؛ تدوین غلامحسین م‍ع‍م‍اری‍ان‌؛ تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1372ش
  12.  تاتارکیویچ، ووادیسواف؛ «ویتروویوس و قوانین در هنر کلاسیک یونان»؛ ترجمه سید جواد فندرسکی؛ در اطلاعات حکمت و معرفت(1390)؛ صص 42-45
  13.  جعفر افندی؛ رسالة معماریه: متنی از سده یازدهم هجری؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری: متن‏‫؛ ۱۳۸۹ش
  14.  حافظ برسی، رجب بن محمد؛ مشارق انوارالیقین فی حقائق اسرار امیرالمومنین؛ ترجمه محمدصادق بن ملا علی‌رضا یزدی؛ تصحیح قربان مخدومی شربیانی؛ قم: علمی و فرهنگی صاحب الزمان؛ 1389ش
  15.  حائری یزدی، مهدی؛ هرم هستی: تحلیلی از مبادی هستی شناسی تطبیقی؛ تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران؛ 1362
  16.  ح‍س‍ن‌زاده‌ آملی، ح‍س‍ن‌؛ « حقیقت انسان در عرفان»؛ کیهان اندیشه؛ آذر و دی 1371 ؛ شماره 45؛ صص 22-39
  17.  ح‍س‍ن‌‌زاده آملی، حسن؛ ممدّ الهمم در شرح فصوص الحکم؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی: سازمان چاپ و انتشارات؛ 1385ش
  18.  خانمحمدی، علی اکبر؛ « فتوّت نامه بنّایان»؛ در صفّه؛ سال دوم، شماره پنجم؛ بهار 1371؛ صص 10-15
  19.  ذاکری، مصطفی؛ «تاریخچه ابجد و حساب جمل در فرهنگ اسلامی»؛ معارف؛ دوره هفدهم؛ شماره 2؛ مرداد - آبان 1379؛ شماره 50؛ صص 18-47
  20.  ذاکری، مصطفی؛ «حروف، علم»؛ در دانشنامه جهان اسلام؛ جلد 13؛ زیرنظر غلامعلی حداد عادل؛ 1388؛ صص 70-74
  21.  سبزواری، حاج ملاهادی؛ اسرارالحکم؛ به کوشش ح . م فرزاد؛ تهران: مولی؛ 1361
  22.  شرف الدین علی یزدی؛ ظفرنامه (فتح‌نامة تیموری)؛ به تصحیح و اهتمام محمد عباسی؛ 2 جلد؛ تهران: امیرکبیر؛ 1336ش
  23.  ش‍ی‍م‍ل‌، آن‍ه‌‌م‍اری‌؛ راز اعداد؛ ترجمه فاطمه توفیقی؛ قم: دانشگاه ادیان و مذاهب‏‫، ۱۳۸۸ش
  24.  صالح حمدان، عبدالحمید؛ علم الحروف و أقطابه؛ قاهره؛ مکتبه مدبولی؛ 1410/1990
  25.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم؛ ‏‫ترجمه اس‍رار الآیات ی‍ا رازه‍ای‌ آی‍ات‌ ق‍رآن‌‮‬‏‫؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: مولی‮‬‏‫‏، 1380
  26.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم ؛ ترجمۀ مفاتیح الغیب؛ ت‍رج‍م‍ه‌ و تعلیق م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: م‍ول‍ی‌‮‬‏‫‏، 1387ش
  27.  ص‍درال‍دی‍ن‌ شیرازی ، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ابراهیم ؛ رساله سه اصل؛ تصحیح سید حسین نصر؛ تهران: دانشکده معقول و منقول‏‫، 1340ش
  28.  طیب، زهیر (تصحیح و تحقیق)؛ کتاب شریف اسماء الحسنی: تقریر درس اسماء الحسنی مرحوم آیت الله حاج شیخ حسن اثنی عشری؛ تهران: سفینه؛ 1386ش.
  29.  عامِلی، محمدبن حسین ؛ الکشکول؛2 مجلد؛ صححه محمد صادق نصیری؛ قم: شرکت طبع و نشر ؛ 1378ق
  30.  ف‍ن‍اری‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ح‍م‍زه‌؛ ‏‫ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ص‍ب‍اح‌ الان‍س‌، ی‍ا، پیوند اس‍ت‍دلال‌ و ش‍ه‍ود در ک‍ش‍ف‌ اس‍رار وج‍ود ص‍درال‍دی‍ن‌ ق‍ون‍وی‌‮‬‏‫‌‮‬‏‫؛ م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍د خ‍واج‍وی‌؛ ‏‫تهران‮‬‏‫: مولی‮‬‏‫؛ 1384ش
  31.  قزلباش، محمدرضا؛ ابوالضیاء، فرهاد. الفبای کالبد خانه‌های سنتی یزد. تهران: وزارت برنامه و بودجه، معاونت فنی، 1364ش
  32.  ک‍ورب‍ن‌، هانری؛ واقع انگاری رنگ‌ها و علم میزان ؛ ت‍رج‍م‍ه‌ انشاء‌الله رحمتی؛ تهران: سوفیا؛ ‏‫‏۱۳۸۹ش
  33.  کوستوف، اسپیرو؛ «معماران سده‌های میانه در شرق و غرب 1 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهری؛ فصلنامۀ خیال 3؛ پاییز 1381(الف)؛صص 114-139
  34.  کوستوف، اسپیرو؛ «معماران سده‌های میانه در شرق و غرب 2 »؛ ترجمۀ فرزانه طاهری؛ فصلنامۀ خیال 4؛ زمستان 1381(ب)؛صص 78-95
  35.  کوهکن، رضا، «جابر بن حیّان»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 17، تهران: 1388، ص 143-150.
  36.  گنون، رنه؛ «علم الحروف»؛ ترجمه فرزانه طاهری؛ خیال 4، زمستان 1381، فصلنامة فرهنگستان هنر؛ صص 16-23
  37.  گنون، رنه؛ معانی رم‍ز صلیب: تحقیقی در ف‍ن‌ م‍ع‍ارف‌ تطبیقی؛ ت‍رج‍م‍ه‌ ب‍اب‍ک‌ عالیخانی؛ ت‍ه‍ران‌: س‍روش‌، ۱۳۷۴ش
  38.  م‍درس‌، م‍ح‍م‍درض‍ا ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د مؤمن؛ خزائن ‌الانوار و معادن‌ الاخبار؛ تصحیح و تحقیق مریم ایمانی‌خوشخو؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب‏‫، ۱۳۸۶ش
  39.  م‍ی‍ردام‍اد، م‍ح‍م‍د ب‍اق‍ر ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د،؛ جذوات و مواقیت؛ حواشی ‌ملّا علی نوری؛ تصحیح و تحقیق علی اوجبی؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب؛ 1380ش
  40.  ندیمی، هادی. «آیین جوانمردان و طریقت معماران: سیری در فتوت‌نامه‌های معماران و بنّایان و حرف وابسته». در کلک دوست: ده مقاله در هنر و معماری. اصفهان: سازمان فرهنگی شهرداری اصفهان، 1386
  41.  نجیب اوغلو،گل‌رو؛ هندسه و تزئین در معماری اسلامی؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: روزنه؛ 1379
  42.  نصر، سید حسین؛ نظر متفکران اسلامی دربارة طبیعت؛ تهران: خوارزمی؛ 1377ش
  43.  نصر، سید حسین؛ دین و نظام طبیعت؛ ترجمه محمدحسن فغفوری؛ تهران: حکمت‏‫، 1389ش (چاپ چهارم)
  44.  نعمت الله ولی، نعمت الله بن عبدالله (834-731 ق)؛ مکتوبات (مجموعه 108 رساله‌ شاه نعمت الله ولی)؛ مقابله و جمع-آوری نسخ به کوشش محمد رسا؛ بی‌جا؛ بی‌تا؛ نسخه الکترونیکی موجود در www.scribd.com
  45.  نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز؛ خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران؛ تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سروش؛ 1390ش
  46.  ن‍ورب‍رگ‌ ش‍ول‍ت‍س‌، ک‍ری‍س‍تی‍ان‌؛ معنا در معماری غرب؛ ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی؛ تهران: فرهنگستان هنر‏‫، 1386
  47.  همدانی، علی بن شهاب الدین؛ ترجمه و متن اسرار النقطه (الرساله القدسیه فی اسرار النقطه الحسیه)؛ تصحیح و ترجمه محمد خواجوی؛ تهران: مولی؛ 1388ش
  48.  هیلن برند، رابرت؛ معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی؛ ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی؛ تهران: روزنه؛ 1387ش
  49.  ه‍روی‌، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ م‍ح‍م‍د؛ بحر الغرائب؛ تحقیق و تصحیح زهیر طیّب؛ ویراستار سودابه زینلی تهرانی؛ تهران: سفینه؛ 1385ش
  50.  Guenon, Rene. La Grande Triade. Paris, 1957
  51.  Nicomachus. Introduction to Arithmetic. Translated into English by Martin Luther. London: Macmillan Company. 1926
  52.  Özdural, Alpay, Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World, Historia Mathematica ,Volume 27, Issue 2, May 2000, Pages 171-201
  53.  Schimmel, Annemarie .The Mystery of Numbers. Oxford University Press. 1993

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 03 شهریور 1395
  • تاریخ بازنگری: 13 بهمن 1399
  • تاریخ پذیرش: 11 دی 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار