معماری حرم عسکریین(ع) در سدۀ دوازدهم هجری بر اساس طومار زیارتیِ نیبور

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری معماری، دانشــکدۀ معماری و شهرسازی، دانشــگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

حرم امامان عسکریین(ع) یکی از چهار زیارتگاه مهم شیعیان در عراق امروز است. طی سده‌های گذشته، ایرانیان در بسط و آبادانی و مرمت این زیارتگاه همواره نقشی مهم داشته‌اند. در دهه‌های اخیر کالبد این حرم بسیار دگرگون شده و از برخی ارزش‌های تاریخی و دینی آن، به‌ویژه ارزش‌های مربوط به طرز و آداب زیارت، کاسته شده است. برای حفاظت و مرمت این زیارتگاه تاریخی لازم است وضع (یا وضع‌های) معتبر و اصیل این حرم بازشناسی شود. پرسش‌های مقالة حاضر اینها هستند: کالبد این حرم پیش از تعمیر اساسی آن در آغاز دورة قاجار چگونه بود؟ و چه اجزا و ساختاری داشت؟ از مهم‌ترین اسناد تصویری در بازشناسی وضع این حرم در دورة یادشده سند مصوری است به نام طومار زیارتیِ نیبور. در مقالة حاضر از طریق مطالعة یک‌یک نگاره‌های این طومار و بر مینای شناخت زبان تصویری کل طومار و نیز با بهره‌گیری از اسناد مکتوب دیگر نگاره‌های مربوط به حرم سامرا تفسیر می‌شود. مهم‌ترین یافتة این تحقیق این است که کالبد حرم عسکریین در سدة دوازدهم، در عین یکپارچگی، متشکل از دو بخش مجزا بود: «مَشهد» عسکریین(ع) و «مَقام» حضرت صاحب(ع). این دو بخش با یکدیگر مجاور و مرتبط بودند. بنای مشهد عسکریین در سدة دوازدهم هجری گنبدخانه‌ای رواق‌دار با گنبدی آوگون و احتمالاً بدون صحن و مناره بود. بنای مقام حضرت صاحب نیز، برخلاف وضع امروزی آن، گنبدخانه‌ای بود با گنبدی اُرچین بر فراز سرداب مقدس سامرا (سرداب غیبت). راهِ دسترسی به سرداب مقدس نیز از داخل این گنبدخانه بود و آداب و طرز زیارت این سرداب نیز با این طریق دسترسی تناسب داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Architecture of Al-Askari Shrine in the 18th Century Based on Niebuhr’s Pilgrimage Scroll

نویسنده [English]

  • Omid Shams
Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Al-Askari Shrine is one of the four Shiite shrines in Iraq. Throughout past centuries, Iranians played a key role in the development and conservation of this shrine. In recent decades, this shrine has undergone alterations, both physically and spiritually, with its historical and religious values, especially those of pilgrimage rituals having shrunk. The recognition of the genuine, authentic status of this shrine is a vital prerequisite in preparinga conservation plan. The present paper asks how the structure and parts of the shrine were before its substantial repairs in the early Qajar period. Among pieces of historical evidence, an illustrated pilgrimage scroll called the Niebuhr scroll is essential in recognising the shrine’s building status before the 18th century. In the present paper, the paintings of the shrine will be interpreted based on the visual language of this scroll. The interpretation also uses some written pieces of historical evidence. The paper proposes that before the 18th century the Al-Askari shrine had two separate parts: first, the mausoleum of the two Imams Ali al-Hadi and Hassan al-Askari (the Mashhad), and second a shrine above the holy Cellar, from where Imam Mahdi’s occultation is believed to have occurred (the Maqam). These two parts were adjacent but segregated. The Mashhad had a chamber with a dome on a high drum, and an arcade around, probably without any minaret and courtyard. The Maqam seemingly was a freestanding monument with a muqarnas dome, and without any courtyards. Unlike today, the access way of the Cellar was through a staircase inside the Maqam and its pilgrimage ritual was fitted with this access way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Askari shrine
  • Carsten Niebuhr
  • Pilgrimage scroll
  • Chamber of Saheb
ادیب‌الملک، ع. سفرنامه ادیبالملک به عتبات (دلیل الزایرین)، ویراستة م. گلزاری. تهران‌: دادجو، 1364.
العانی، علاءالدین احمد سعید. المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق. بغداد: المؤسسة العامة لل آثار و التراث، 1982.
بی‌نام. جهانگشای خاقانی (تاریخ شاه اسماعیل). ویراستة ا. م‍ض‍طر. اسلام‌آباد: م‍رک‍ز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ف‍ارس‍ی‌ ای‍ران‌ و پ‍اک‍س‍ت‍ان‌، ۱۴۰۶ق.
حدیثی، عطاء و هناء عبدالخالق. القباب المخروطیه فی العراق. بغداد: مدیریة الآثار العامه، 1974.
خورشاه بن قباد الحسینى. تاریخ ایلچی، نظام شاه. ویراستة م. نصیرى و ک. هانه‌دا. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1379‏.
فانی زنوزی، محمدحسن. «بحر العلوم». نسخة خطی. سدة 13ق، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
ــــــــ . «ریاض الجنه». نسخة خطی. سدة 13ق، کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
قزوینی رازی، عبدالجلیل. النقض، معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضایح الروافض. تصحیح سیدجلال‌الدین محدث. به کوشش محمدحسین درایتی. تهران: انجمن آثار ملی، 1358.
مجلسی، محمدباقر. بحار الأنوار. ویراستة م. ا. البهبودی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
ــــــــ . تحفة الزائر. قم: مؤسسه پیام امام‌ هادی، 1386.
محلاتی، شیخ ذبیح‌الله. مآثر الکبری فی التاریخ سامراء. قم: انتشارات المکتبة الحیدریة، 1384.
مستوفى بافقى، محمد مفید. جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر، 1385.
مدیریة الاثار القدیمه. باب الغیبه فی سامراء. مطبعة الحکومه، 1938.
مفتون‌ دنبلی, عبدالرزاق ‌بن نجفقلی. تجربة الاحرار و تسلیة الابرار. ویراستة حسن قاضی طباطبایی, تبریز: دانشگاه تبریز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، 1350.
میرعبدالطیف‌خان شوشتری. تحفة العالم و ذیل التحفه. تصحیح صمد موحد. تهران: طهوری، 1363.
ناصرالدین‌شاه قاجار. شهریار جادهها: سفرنامه ناصرالدینشاه به عتبات. تصحیح م. عباسی و پ. بدیعی. تهران‌: سازمان‌ اسناد ملی‌ ایران، 1372‌.
نیبور، کارستن. سفرنامة نیبور. ترجمة پرویز رجبی. تهران: توکا، 1354.
 
Allan, W.J. The art and Architecture of Twelver Shi’ism. Azimuth Editions, 2012.
Beyers, L., H. Simpson, G. Shipton, and D.B.S.C.D. Lauwer. Sacred places: Pilgrimages in Judaism, Christianity and Islam. Wommelgem: Exhibitions International, 2014.
Dam-Mikkelsen, B. and T. Lundbæk. Ethnographic Objects in the Royal Danish Kunstkammer, 1650-1800. Nationalmuseet, 1980.
Harald Hansen, H. Carsten Niebuhr I Den Persiske Golf: Nationalmuseets Arbejdsmark. Nationalmuseet, 1962.
Marzolph, U. “From Mecca to Mashhad: The Narrative of an Illustrated Shi’I Pilgrimage Scroll from the Qajar Period”. Muqarnas, 31 (2014): 207-242.
________ . “The Niebuhr Scroll”. in Arrivals: The Life of the Royal Danish Expedition to Arabia 1767-2017. Forlaget Vandkunsten, 2017, 69–73.
Niebuhr, C. Reisebeschreibung nach Arabien und Andern Umliegenden Ländern. Kopenhagen. Hamburg: Möller, 1778.
URL1: http://islam-natmus.e-museum.dk/Faktabokse/tema%201-2/billedfrisen.asp (access date: 2015/02/15)
URL2: https://sova.si.edu/details/FSA.A.06?s=10&n=10&t=A&q=Imam+Dur&i=10#ref25938 (access date: 2021/03/14)
Lundbæk, T., K. von Folsach, P. Mortensen, and Nationalmuseet (Denmark). Sultan, Shah, and Great Mughal: The History and Culture of the Islamic World. National Museum, 1996.