خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار: تعریفی تازه بر اساس مطالعۀ شکل سازه ای

صفایی پور, هادی

doi:10.52547/sofeh.32.1.115

خشخاشی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار: تعریفی تازه بر اساس مطالعۀ شکل سازه ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هادی صفایی پور

استادیار مرکز مستندنگاری و مطالعات و مرمت معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی

10.52547/sofeh.32.1.115

چکیده

یکی از فناوری‌های سازه‌ای بسیار خلاقانه در معماری اسلامی ایران گنبدهای دوپوستة گسستة نار هستند که از پوستة درونی، پوستة بیرونی، گریو، و معمولاً خشخاشی‌ نشکیل شده‌اند. در این میان، خشخاشی‌ها عناصر سازه‌ای آجری هستند که در فضای میان دو پوستة گنبد ساخته شده‌اند. طرح‌‌ها و ترکیب‌های متنوع، ویژگی‌های ساختمانی پیچیده، و نیز مشکلات دسترسی به فضای میان دو پوسته برای مطالعة این عناصر باعث شده ابهامات زیادی دربارة آن‌ها پیش روی ما باشد. فقدان تعریفی جامع و مانع در مطالعات پیشین دربارة خشخاشی‌ها‌ در این مقاله ما را به سوی مطالعة شکل‌سازه‌ای گسترة وسیعی از نمونه‌های متنوع و فهم چیستی و نقش سازه‌ای این عناصر هدایت می‌کند. برای این کار از میان نمونه‌های مستندسازی‌شده، هشت نمونه، که انواع طرح‌ها و ترکیب‌های خشخاشی را در بر می‌گیرند، انتخاب می‌کنیم و اطلاعات آن‌ها را از طریق مشاهدة مستقیم و مطالعة سندپژوهانة اسناد تاریخی و مدارک مرمتی گردآوری می‌کنیم. سپس با استفاده از روش توصیفی‌ـ تحلیلی، شگرد طبقه‌بندی و مدل‌سازی سه‌بعدی نمونه‌ها، ابعاد، تعداد، شکل نیم‌رخ، و موقعیت خشخاشی‌ها را با هم مقایسه و تعریفی جامع و مانع و متکی بر نمونه‌ها دربارة چیستی خشخاشی‌ها عرضه می‌کنیم. بدین ترتیب خشخاشی‌ها با سه شکل‌ و نقش سازه‌ای متمایز تعریف می‌شوند: دستة نخست معرف تعریف حداقلی از خشخاشی و شامل «دیواره‌هایی نسبتاً کوچک و باریک» است که تنها در محدودة آوگون گنبد جای گرفته‌اند. نقش سازه‌ای این دسته افزایش ضخامت پوستة خارجی در محدودة آوگون و افزایش سختی این محدوده در برابر تغییر شکل و خمش است. دستة دوم نتیجة گسترش خشخاشی‌های دستة اول در امتداد نیم‌رخ پوستة خارجی است که، با افزایش ضخامت پوستة خارجی به‌مثابة «تویزه‌های تقویت‌کننده»، مقاومت خمشی این پوسته را افزایش می‌دهند. دستة سوم نتیجة گسترش خشخاشی‌های دستة اول در امتداد افقی است که، به‌مثابة «دیوارهایی باریک و بلند» سه نقش سازه‌ای متمایز شامل افزایش سختی خمشی پوستة خارجی، کاهش کمانش گریو، و افزایش سختی خمشی پوستة داخلی را ایفا می‌کنند.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.1683870.1401.32.1.7.2

عنوان مقاله [English]

Stiffeners (Khashkhāshi) in the Design of Iranian Detached Double-Shell Onion Domes: Rethinking the Definition based on the Study of Structural Form

نویسنده [English]

Hadi Safaeipour

Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University

چکیده [English]

One of the most innovative structural technologies in Iranian Islamic architecture is the detached double-shell onion dome consisting of the outer shell, inner shell, drum, and usually stiffeners. Stiffeners, called khashkhāshi in Persian, are brick structural elements constructed between the two shells. Design varieties, complicated constructional features, and the inaccessibility of the space between the two shells, have hindered a comprehensive study and documentation of these elements. This, together with the lack of a comprehensive definition in the literature, has directed the aim of this article towards understanding the essence and the structural role of this unique element by surveying an extensive range of structural forms of kashkhāshi’s, eight of which chosen here to represent the distinct designs and groupings of these elements. Required data is collected through surveys and direct observations of selected examples, the archival study of their historical and restoration documents, and examining the limited secondary scholarship. The dimensions, numbers, profile shapes, and locations of this selection are then compared using descriptive-analytical methods, descriptive-classification techniques, and three-dimensional modellings of samples. A comprehensive and grounded definition for the khashkhāshi is proposed as a result. Consequently, these elements are classified under three groups:

Those comprised of relatively thin and short walls located within the swelling part of the outer shell, representing a minimal design approach. This group stiffens the outer shell against deformation and bending through increasing its thickness;
Those extending along the profile of the outer shell to improve its bending resistance;
The horizontal extension of the first group, containing thin and tall walls of khashkhāshi playing three distinct functional roles: increasing the bending stiffness of the outer-shell, reducing the drum's buckling, and improving the bending stiffness of the inner-shell.

کلیدواژه‌ها [English]

Khashkhāshi
Detached double-shell dome
Structural form
Historical structures
Iranian architecture

مراجع

اوکین، برنارد. معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۸۳.

بلوچستانی، مهشاد. مطالعه و شناخت گنبدهای دوپوستۀ گسسته و طرح حفاظت گنبد بقعه (میرسید) نطنز، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت ابنیه، اصفهان: دانشگاه هنر، ۱۳۹۵.

پیرنیا، محمدکریم. «گنبد در معماری ایران». در فصلنامۀ علمی اثر، ش ۲۰ (زمستان ۱۳۷۰)، ص ۵-۱۳۹.

حاجی ابراهیم زرگر، اکبر. گزارش مرمت حرم امامین کاظمین، دفتر فنی دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۸.

حاجی‌قاسمی، کامبیز. گنجنامه: امامزاده‌ها و مقابر (بخش دوم)، ج ۱۲، تهران: مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی، مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی، ۱۳۸۹.

حجازی، سیدامیرمهرداد و رسول میرقادری. «تحلیل لرزه‌ای گنبدهای ایرانی»، در نشریۀ دانشکدۀ فنی، ش ۶ (اسفند ۱۳۸۳)، ص 747–۷۵۷.

خاتمی، سیدمهدی و محسن اسکندری. بارگاه خورشید: نجف اشرف؛ حرم مطهر امیرالمومنین (ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1392.

صفائی‌پور، هادی. بررسی توسعۀ شکل‌سازه‌ای با تأکید بر پوشش پتکانه در معماری ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مهندسی معماری، تهران: دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ هنر، ۱۳۸۸.

رهروی پوده، ساناز و دیگران. «تحلیل جزئیات هندسى و اجرایى در گنبدهاى دوپوستۀ گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان؛ نمونه‌هاى مطالعاتى: گنبدهاى مسجد جامع عباسى، آرامگاه درب امام، مدرسۀ چهارباغ، و کلیساى بیت اللحم»، در مجلۀ صفه، ش ۷۳ (تابستان ۱۳۹۵)، ص ۸۵-۱۰۴.

فیض قمی، عباس. گنجینۀ آثار قم (قم و مشاهد)، ج ۲، قم: مهر استوار، ۱۳۵۰.

کلانتری، محمدمهدی و دیگران. «مستندنگاری، آسیب‌شناسی و طرح مرمت گنبد دوپوسته گسستۀ نار مسجد جامع عباسی اصفهان»، در فصلنامۀ بوم، ش ۸-۷ (پاییز و زمستان ۱۳۹۵).

گلمبک، لیزا و دیگران. معماری تیموری در ایران و توران، ترجمۀ کرامت‌الله افسر و یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴.

معماریان، غلامحسین. معماری ایران: نیارش، تدوین هادی صفائی‌پور، تهران: انتشارات گلجام، ۱۳۹۱.

ــــــــ . نیارش سازه‌های تاقی در معماری اسلامی ایران، تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت ایران، 1367.

وبگاه مرکز اسناد و کتابخانه پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری http://lib.richt.ir/

ویلبر، دونالد. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و آم‍وزش‌ ع‍ال‍ی‌، ش‍رک‍ت‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی، ۱۳۶۵.

ندیمی، هادی. مطالعات پروژۀ طرح توسعۀ حرم امام علی (ع)، ستاد بازسازی عتبات عالیات: دفتر فنی دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۸.

هنرفر، لطف‌الله. گنجینه آثار تاریخی اصفهان: آثار باستانی و الواح و کتیبه‌های تاریخی در استان اصفهان، چ ۲، تهران: چاپخانۀ زیبا، ۱۳۵۰..

Ashkan, Maryam & Yahaya Ahmad. “Discontinuous Double-Shell Domes through Islamic Eras in the Middle East and Central Asia: History, Morphology, Typologies, Geometry, and Construction”, in Nexus Network Journal, No. 12 (2010), pp. 287-319.

Ashkan, Maryam & Yahaya Ahmad & Ezrin Arbi. “Pointed Dome Architecture in the Middle East and Central Asia: Evolution, Definitions of Morphology, and Typologies”, in International Journal of Architectural Heritage, No. 6 (2011), pp. 46-61.

Bulatov, Mitkhat Sagadatdinovich. Geometric Harmonization of the Architecture of Central Asia IX -XV (Historical and Theoretical Study), 1st Edition, Illustrated. Mosco: Nauka, 1988.

Byron, Robert & Arthur Upham Pope & Phyllis Ackerman (eds.). “Timurid Architecture: General Trends”. in A Survey of Persian Art, from Prehistoric Times to the Present, Arsha: SoPA, 1981.

Creswell, Keppel Archibald Cameron. “The Origin of the Persian Double Dome (Continued)”, in The Burlington Magazine for Connoisseurs, No. 129 (December 1913), pp. 152-156.

Cuneo, Paolo. “About Double-Domed in Timurid Architecture”, in Domes, from Antiquity to the Present: Proceeding of the IASS-MSU International Symposium, Istanbul: Mimar Sinan Universitesi, 1988.

Flandin, Eugène-Napoléon. Voyage en Perse de MM. Eugène Flandin Peintre et Pascal Coste Architecte Attachées à l’ambassade de France en Perse Pendant les Années 1840 et 1841 entre Pris par ordre de M. Leministre des Affaires Ĕtrangèrs: Relation du Voyage, Paris: Gie et J. Baudry, 1851.

Godard, André. Athar É- Iran. Annales Du Service Archeologique de l’Iran, Vol. 4. Haarlem: JOH, Enschedé, 1936.

Golombek, Lisa & Donald Wilber. The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton Monographs in Art and Archeology, Princeton University Press, 1988.

Hejazi, Mehrdad. Historical Buildings of Iran: Their Architecture and Structure, Southampton: UK Computational Mechanics Publications, 1997.

Mission Italiene de L`IS.M.E.O. “Afouchté: Mausolee Emamzadeh Mir Sayed”, in Monuments Historiques D`Afouchte, de Natanz et de Tadjabad, Isfahan Central Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organization Library. 1996.

O’kane, Bernard. “Dome in Iranian Architecture”, in The Circle of Ancient Iranian Studies, 1998. https://www.cais-soas.com/CAIS/Architecture/dome.htm, accessed 10 Apr 2020.

________ . “Review of Abdallah Kahil: The Sultan Ḥasan Complex in Cairo 1357-1364: A Case Study in the Formation of Mamluk Style. Beiruter Texte Und Studien, 98 (Beirut: Orient-Institute Beirut, 2008)”, in Mamluk Studies Review, 2011, pp. 164-67.

Saadat, Bijan. The Holy Shrine of Imam Reza: Architectural Survey, Shiraz: Asia Institute, 1976.

Safaeipour, Hadi & Akbar H.E. Zargar & Sajedeh Goudarzi. “Typology of Khashkhashies (Stiffeners) in Discontinuous Double-Shell Domes”, in The World: Florence, 2011, pp. 1-19.

Stronach, David & T. Cuyler Young. “Three Seljuq Tomb Towers”, in Iran, 1966, pp. 1-20.