بررسی هندسه و تناسبات و ارتباط آن با نظام سازه‌ای بناهای دارای گنبد دوپوستۀ گسسته در منطقۀ تفرش

فیض اله بیگی, آرزو; گلابچی, محمود; رضازاده اردبیلی, مجتبی

doi:10.52547/sofeh.31.3.21

بررسی هندسه و تناسبات و ارتباط آن با نظام سازه‌ای بناهای دارای گنبد دوپوستۀ گسسته در منطقۀ تفرش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دکتری مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی از دانشگاه تهران

² استاد دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

³ دانشیار دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

10.52547/sofeh.31.3.21

چکیده

بناهای دارای پوشش گنبدی دورۀ صفوی علاوه بر آنکه خود نشانگر اهمیت این بناها در این دوره هستند، به دلیل کیفیت بالا، هم در طرح و هم در روش ساخت گونه‌های ارزشمندِ به‌یادگارمانده‌ای از گذشته به‌شمار می‌آیند. این بناها متأثر از معماری دورۀ پیش از خود یعنی دورۀ تیموری هستند و در سیر تحول طراحی آن‌ها یک روند تکاملی وجود دارد، این تحول در برخی مناطق موجب پایه‌گذاری شیوه‌های معماری منطقه‌ای نیز شده‌اند. شناخت بیشتر این بناها مطالعۀ جامعی را می‌طلبد. در پژوهش پیمایشی پیش رو که مبتنی بر مطالعۀ موردی است، طرح هندسی، تناسبات، و ارتباط آن‌ها با نظام سازه‌ای شماری از آرامگاه‌های تفرش با اتکا بر داده‌های کتابخانه‌ای و میدانی و با استفاده از تحلیل‌های منطقی، هندسی، و نرم‌افزاری بررسی شده است. هدف کلی در این پژوهش مطالعۀ ساختار گنبدهای دوپوستۀ گسسته است که از طریق بررسی ارتباط آ‌ن‌ها با نظام هندسی حاکم بر کل بنا به پیش رفته و پرسش‌های پژوهش بر این اساس تعیین شده است. بنابر نتایج پژوهش، اساس طرح‌ها را شکل‌های پایه‌ای تشکیل می‌دهند که تناسبات طلایی را در بخش‌های مختلف بناها جاری می‌کنند. همچنین هندسۀ کلی بنا در پلان و هندسۀ پنهان بنا، به‌ویژه در مقطع و نما، از طریق ابعاد و تناسبات بر نظام سازه‌ای پوشش‌های گنبدی تأثیر می‌گذارد و موجب پیوند میان هندسۀ نظری و عملی می‌شود؛ به گونه‌ای که ابعاد پلان در تعیین دهانه، ضخامت گریو، و ضخامت پای گنبد تأثیرگذار است. ارتفاع گنبد در تناسب با ارتفاع سقف و ارتفاع خشخاشی‌ها در تناسب طلایی با ارتفاع گنبد است.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.1683870.1400.31.3.2.4

عنوان مقاله [English]

An investigation in Geometry and Proportion in relation with Structural System in Buildings with Discontinuous Double Shell Domes in Tafresh Region

نویسندگان [English]

arezu Feizollahbeigi ¹
Mahmoud Golabchi ²
Mojtaba Reza-Zadeh ³

¹ Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran

² Professor, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran

³ Associate Professor, Faculty of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran

چکیده [English]

On top of indicating their significance, Safavid domed structures are valuable examples of design and construction techniques. Evolved from their Timurid precedents, they have initiated established regional styles which demand more research. Based on case studies, the present survey studies geometries, proportions and their relationship with structural systems in a number of Tafresh tombs based on library and on-site collected data using logical, geometric and software-based analyses, in order to eventually study the structure of the double-shell domes. This is done through examining the relationship between geometric and structural order of the whole building. Thus, the research questions are ‘what is the relationship between the structural order of the discontinuous double-shell domes and the overall geometry and proportions of the building’, and ‘what are the principles used in the design and construction of these domes’. The results show that their designs are based on those basic forms that implement golden proportions in different parts of the building. Also, the overall geometry of plans and the building’s hidden geometries, especially in their sections and façades, affect the structural order of their domes and create a connection between theoretical and practical geometry in such a way that the dimensions of the plan are effective in determining the span, the thickness of the drum and the thickness of the dome's base. The dome’s height is commensurate with the ceiling height of the building, with the dome height and stiffeners; height having a golden proportion.

کلیدواژه‌ها [English]

Discontinuous double shell dome
Latent geometry
Structural order
Proportions
Tombs
Tafresh

مراجع

اوکین، برنارد. معماری تیموری در خراسان، برگردان علی آخشینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1386.

بلوم، جاناتان و شیلت بلر. هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی، ج 1، برگردان محمدموسی هاشمی گلپایگانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382.

بزنوال، رونالد. فناوری تاق در خاور کهن، ج 1 و 2، برگردان محسن حبیبی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1379.

پوپ، آرتور اپهام و فیلیس اکرمن. سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ج 3، برگردان باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1387.

پوپ، آرتور اپهام. معماری ایران: پیروزی، شکل و رنگ، برگردان کرامت‌الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا، 1373.

پوراحمدی، مجتبی. «هندسه در گنبد آرامگاه شیخ زاهد گیلانی: الگویی برای طراحی گنبد در کرانۀ جنوبی دریای خزر»، در نشریه هنرهای زیبا، ش 43 (پاییز 1389)، ص ۸۳-‌‌92.

پیرنیا، محمدکریم. «ارمغان‌های ایران به جهان معماری: گنبد»، در هنر و مردم، ش 136 و ۱۳۷ (بهمن و اسفند 1352)، ص ۲‌‌۷.

ــــــــ . آشنایی با معماری اسلامی ایران: ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران، 1378.

ــــــــ . درسنامۀ معماری اسلامی 2، تهران: دانشگاه تهران، 1370.

تهرانی، فرهاد و مجید راسخی. «تاق و قوس»، در بولتن مهندسین فلورانس، ش 6 (1388)، ص ۱۲-‌‌31.

حاجی قاسمی، کامبیز. «هندسۀ پنهان در نمای مسجد شیخ لطف‌الله»، در صفه، ش 21 و 22 (بهار و تابستان 1375)، ص ۲۸‌‌-33.

حاجی‌قاسمی، کامبیز و همکاران. گنجنامه؛ فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ج 20، ج 11 و 12 و 13: امامزاده‌ها و مقابر، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1389.

حجازی، مهرداد و رسول میرقادری. «تحلیل لرزه‌ای گنبدهای ایرانی»، در نشریه دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران، ش 88 (اسفند 1383)، ص 7۵7‌‌-7۴7.

خزایی، محمد. «ساختار و نقش‌مایه‌های مدارس دورۀ تیموری در خطۀ خراسان»، در دوفصلنامۀ علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، ش 11 (پاییز و زمستان 1388)، ص ۵۹-‌‌۷۸.

دهار، علی و رضا علیپور. «تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا»، در نشریه باغ نظر، ش 26 (پاییز 1392)، ص ۳۳-‌‌۴۰.

رحیمی آریایی، افروز و نیما ولی‌بیگ و ساناز رهروی پوده. «تحلیل ویژگی‌های هندسی و توانمندی معماران محلی

در فن‌آوری ساخت گنبدهای دوپوستۀ گسسته در شیوۀ نایین»، در پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، ش 14 (پاییز 1396)، ص ۱۹۱-‌‌206.

رضازاده اردبیلی، مجتبی و مجتبی ثابت فرد. «بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی: قصر خورشید و هندسۀ پنهان آن»، در هنرهای زیباـ معماری و شهرسازی، دورۀ 18، ش 1 (بهار 1392)، ص ۲۹-‌‌44.

زمانی‌فرد، علی. «نگاهی به مرمت گنبد در ایران»، در نشریۀ اثر، ش 33 و 34 (بهار و تابستان 1381)، ص 2۲7‌‌-2۷7.

زمرشیدی، حسین. گنبد و عناصر تاقی ایران، تهران: زمان، 1389.

سالوادوری، ماربو جورج. سازه در معماری، برگردان محمود گلابچی، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران، 1387.

شراهی، اسماعیل و جواد نیستانی. «بررسی باستان‌شناسی معماری آرامگاه‌های دورۀ صفوی تفرش، استان مرکزی»، در فصلنامۀ علمی تخصصی باستان‌شناسی ایران، ش ۶ (بهار و تابستان 1393)، ص ۸۳‌‌-106.

گدار، آندره و یدا گدار و ماکسیم سیرو. آثار ایران، برگردان ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1378.

گزارش ثبتی بقعۀ سکینه خاتون، قم: مدیریت میراث فرهنگی استان قم، 1378.

گلمبک، لیزا و دونالد ویلبر. معماری تیموری در ایران و توران، برگردان محمدیوسف کیانی و کرامت‌الله افسر، تهران: سازمان میراث فرهنگی، 1374.

معماریان، غلامحسین. سازه‌های تاقی در معماری اسلامی ایران، تهران: جهاد دانشگاهی علم و صنعت، 1367.

ــــــــ . معماری ایرانی: نیارش، تهران: گلجام، 1397.

نوایی، کامبیز و کامبیز حاجی‌قاسمی و جلیل رسولی. خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سروش، 1390.

نوراللهی، علی و سارا علی‌لو. «پژوهشی در بناهای آرامگاهی تفرش»، در نشریۀ دیار، ش 2 (1395).

هوف، دیتریش. گنبدها در معماری اسلامی، برگردان کرامت‌الله افسر.، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، 1375.

هیلن‌براند، رابرت. «جنبه‌های معماری تیموری در آسیای میانه»، برگردان داوود طبایی، در گلستان هنر، ش 14 (زمستان 1387)، ص 65‌‌-82.

ــــــــ . معماری اسلامی: شکل، کارکرد و معنی، برگردان باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: روزنه، 1393.

وحدت‌طلب، مسعود و سمیه قدیم‌زاده. «بررسی ظرافت شکل در گنبدخانه‌های ایرانی (سدۀ نهم تا دوازدهم)»، در هنرهای زیباـ معماری و شهرسازی، دورۀ 23، ش 3 (1397)، ص ۲۷‌‌-40.

ولی‌بیگ، نیما و ساناز رهروی پوده و افروز رحیمی آریایی. «تحلیل جزئیات هندسی و اجرایی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان؛ نمونۀ مطالعاتی: گنبدهای مسجد جامع عباسی، آرامگاه‌های درب امام، مدرسۀ چهارباغ اصفهان، و کلیسای بیت اللحم»، در صفه، ش 73 (تابستان 1395)، ص ۸۵‌‌-103.

ویلبر، دونالد. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان، برگردان عبدالله فریار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.

Ashkan, M. & Y. Ahmad. “Persian Domes: History, Morphology and Typologies”, in Archnet‌‌ijar, International Journal of Architectural Research, Vol. 3, No. 5 (2009), pp. 95‌‌115.

Ashkan, M. & Y. Ahmad. “Discontinuous Double‌‌ Shell Domes through Islamic Eras in the Middle East and Central Asia: History, Morphology, Typologies, Geometry and Construction”, in Nexus Network Journal, Vol. 12, No. 2 (2010), pp. 287‌‌319.

Ashkan, M. & Y. Ahmad. “The Significant of Iranian Domes: Analysis of Morphology and Typologies”, Conference: International Conference on Building Science and Engineering, At: ICON‌‌BSE Johor Baru, Vol. 1, 2009.

Attarabbasi, M. & S. Hematzadeh Dastgerdi & G. Mahboobi. “A Survey of Structural Behavior and Stability of Davazdah Emam Dome in Yazd Against Earthquake”, in Journal of Structural Analysis‌‌ Earthquake. Iran, Vol. 12‌‌l3 (2015), pp. 25‌‌32.

Dinani A.T. & S. Sadeghi & P.B. Lourenço. “A Double Dome through the Ages”, in Aguilar R. & D. Torrealva & S. Moreira & M.A. Pando & L.F. Ramos (eds), Structural Analysis of Historical Constructions, RILEM Book series, Vol. 18 (2019), Springer, Cham.

Feizolahbeigi, A. & P. Lourenco & M. Golabchi & J. Ortega & M. Rezazadeh. “Discussion of the Role of Geometry, Proportion and Construction Techniques in the Seismic Behavior of of 16th to 18th century bulbous discontinuous double shell domes in central Iran

Journal of Building Engineering, 33(2021), in https://doi.org/10.1016/j.jobe.2020.101575

Hejazi, M. & A. Salari. “Seismic Analysis of Masonry Structures including Dynamic Soil‌‌ Structure Interaction”, in Journal of Faculty of Engineering: University of Tabriz, Vol. 28, No. 3 (2002), pp. 23‌‌35.

Melaragno, M. An Introduction to Shell Structures: The Art and Science of Vaulting, van Nostrand Reinhold, 1991.

O’kane, B. Dome in Iranian Architecture, Iranian Art and Architecture, in http://www.cais‌‌soas.com/ CAIS/Architecture, 1998.

Safaeipour, H. “Typology of Khashkhashi in Structure of Double‌‌ Shell Domes”, Submitted to International Conference of Domes in the World, Florence, 2011, pp. 1‌‌19.