تحلیل جزئیات هندسی و اجرایی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان نمونۀ مطالعاتی: گنبدهای مسجد جامع عباسی، آرامگاه‌های درب امام، مدرسۀ چهارباغ اصفهان، و کلیسای بیت اللحم

ولی بیگ, نیما; رهروى پوده, ساناز; رحیمی آریایی, افروز

تحلیل جزئیات هندسی و اجرایی در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان نمونۀ مطالعاتی: گنبدهای مسجد جامع عباسی، آرامگاه‌های درب امام، مدرسۀ چهارباغ اصفهان، و کلیسای بیت اللحم

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

¹ استادیار دانشکدة مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

² مربى دانشکدة معمارى و شهرسازى، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد اصفهان (خوراسگان)

³ مربى دانشکدة معمارى، مرکز آموزش عالى غیر انتفاعى غیر دولتى سپهر اصفهان

چکیده

گنبدهای دوپوستۀ گسسته در گذر زمان فرم‌های متنوع گوناگون در بخش اجزای اتصال‌دهندۀ خود داشته‌اند. با تحلیل فرایند ساخت و بررسی هندسۀ فرمی آن‌ها به جلوگیری از فراموشی و از دست رفتن مهارت‌های استادکاری در ساخت آن‌ها کمک خواهد شد. در پژوهش حاضر باور بنیادین این است که فرم نهایی اجزای تشکیل‌دهندۀ گنبدهای دوپوسته گسستۀ نار شاخص شهر اصفهان، به شکل مستقیم از نوع چینش آجرها و چگونگی قرارگیری کلاف‌ها از یک‌ سو و توانمندی استادکارها نسبت به دانش هندسه عملی و نظری، از سوی دیگر، تأثیر می‌پذیرد. در این پژوهش تلاش است که با معرفی اجزای گنبد و بررسی نمونه‌هایی از گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار در اصفهان، ویژگی‌های هندسی و چگونگی جزئیات اجرایی و ساخت آن‌ها بررسی شود. همچنین فرم‌های گوناگون کلاف‌های چوبی و خشخاشی‌ها و دلایل استفاده از آن‌ها عرضه ‌شده است. از مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی بهره برده شده و سپس تصاویر و ترسیم‌های نگارندگان، که از سوی استادکاران محلی اصلاح ‌شده، ارائه شده است. یکی از یافته‏های این مقاله تدوین شناسایی دقیق اجزا و چگونگی چیدمان آجر در گنبدهای دوپوستۀ گسستۀ نار است، از دیگر نتایج شناخت تفاوت در خلاقیت معمار محلی است که باعث ایجاد تمایز در ویژگی‌های هندسی و ساختاری این گنبدها (از جمله تنوع فرمی و اجرایی در خشخاشی‌ها و کلاف‌های چوبی) شده است. همچنین مشخص شد که برخلاف باورهای پیشین، گاهی در دهانه‌های کوچک قفل و بستی بین خشخاشی و پوستۀ بیرونی به کار برده نمی‌شود. علاوه بر آن مشخص گردید خشخاشی‌ها باید به صورت کامل و همراه با خود گنبد اجرا شوند و در صورت اجرای آن‌ها به صورت نیمه، نیروهای وارده و عکس‌العمل متفاوت در ترازهای مختلف ایجاد خواهد شد و پوستۀ بیرونی ترک خواهد خورد.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.1683870.1395.26.2.5.0

عنوان مقاله [English]

Disconnected Double-Shell Domes: Geometry and Construction

نویسندگان [English]

Nima Valibeig ¹
Sanaz Rahravi Poudeh ²
Afrooz Rahimi Ariayi ³

¹ Assistant Professor, Faculty of Restoration, Art University of Isfahan

² Lecturer, Faculty of Architecture and Urban Planning, Isfahan Azad University

³ Lecturer, Faculty of Architecture, Isfahan Sepehr Non-profit and Private Institute of Higher Education

چکیده [English]

Disconnected double-Shell domes are a common feature of Persian architecture. These domes consist of two separate shells: the lower shell (ahyaneh) seen as a decorated ceiling from inside; and the prominent outer shell visible from the exterior and farther distances. Although essentially disconnected, these two shells are linked by timber tie beams, braces and infill masonry walls (khashkhashi) acting as structural stiffeners both for the drum and the dome. This paper examines the geometry and construction of these domes in five different mosques or churches built in the Safavid Period in Isfahan. Interestingly, despite the similarity of the main concept, there are significant differences in how the stiffener elements link the two shells in these five cases. In smaller domes, there is no connection between the infill walls and the exterior shell. Furthermore, this study reveals that in case the infill walls are not built simultaneously with both of the shells, cracks appear in the outer shell.

مراجع

الیکی، بهرام. گفتگوی شخصی، اصفهان: آبان 1391. میدان عتیق،‌ هارون ولایت.

برندی، جزاره. تئوری مرمت، ترجمۀ پیروز حناچی. انتشارات دانشگاه تهران، 1387.

بزنوال، رولان. فناوری تاق در خاور کهن، ج 1 و 2، ترجمۀ محسن حبیبی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1379.

پیرنیا، محمدکریم. «گنبد در معماری ایران»، در اثر، ش 20 (زمستان 1370)، ص ۵-1۳۹.

تهرانی، فرهاد و مجید راسخی. «طاق و قوس»، در نشریه بولتن مهندسین فلورانس، ش 6 (1388)، ص 12-31.

تهرانی، فرهاد. «ورای هندسۀ طاق و گنبد»، در صفه، ش 6 و ۷ و 8 (تابستان و پاییز و زمستان 1371)، ص ۳۴-۵۱.

حجازی، مهرداد و رسول میرقادری. «تحلیل لرزه‌ای گنبدهای ایرانی». در نشریه دانشکده فنی دانشگاه تهران، ش ۸۸ (اسفند 138۳). ص 747-757.

حجازی، مهرداد. «اصفهان شهر سازه‌های سنتی». در دانش‌ـ نما، سال شانزدهم، ش 16۱–16۲ (1387)، ص 27-52.

حق‌نظریان، آرمن. کلیساهای ارامنۀ جلفای نو اصفهان، ترجمۀ نارسیس سهرابی ملاپوسف، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، ۱۳۸۵.

رضایت، نعمت‌الله. گفتگوی شخصی با نویسندگان، اصفهان: آذر 1391. مسجد اعظم سپاهانشهر.

رفیعی سرشکی، بیژن و دیگران. فرهنگ مهرازی (معماری) ایران، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، 1382.

زمرشیدی، حسین. گنبد و عناصر طاقی ایران، تهران: زمان، 1389.

سجادی نائینی، سیدمهدی. معماران و مرمت‌کاران سنتی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، مرکز اصفهان‌شناسی و خانۀ ملل، 1387.

فرزانه محمدی، غلامرضا. گفتگوی شخصی با نویسندگان. اصفهان: آبان و آذر 1391. مسجد محمدیۀ نایین.

گالدیری، اوژن. «مرمت گنبد آجری، تجربه‌ای از ایران»، ترجمه فرهاد فخاری تهران، در صفه، ش 28 (بهار و تابستان 1378)، ص ۷۲- ۷۷.

محسنی نائینی، یوسف. گفتگوی شخصی با نویسندگان. اصفهان: آبان و آذر 1391. نایین. خانۀ شخصی استاد محسنی نائینی.

معماریان، غلامحسین. معماری ایرانی: نیارش، تدوین ‌هادی صفایی‌پور، تهران: نغمۀ نواندیش، 1391.

ــــــــ . نیارش سازه‌های طاقی در معماری اسلامی ایران، چ اول، تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت ایران، 1367.

هوف، دیتریش. گنبدها در معماری اسلامی، ترجمۀ کرامت الله افسر، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، 1375.

Ashkan, Maryam & Yahaya Ahmad. “Persian Domes: History, Morphology and Typologies”, in Archnet-ijar, International Journal of Architectural Research, Vol. 3, No. 5 (2009), pp. 95-115.

Ashkan, Maryam & Yahaya Ahmad. “Discontinuous Double-shell Domes through Islamic eras in the Middle East and Central Asia: History, Morphology, Typologies, Geometry, and Construction”, in Nexus Network Journal, Vol. 12, No. 2 (2010), pp. 287-319.

Besenval, Roland. Technologie de la voute dans l'Orient ancient, Paris: Editions Recherche sur les civilisations, 1984.

Blair, Shelia. Islamic Calligraphy, Edinburgh, Published by: Middle East Studies Association of North America (MESA), 2007.

Escrig, Felix. Towers & Domes, Computational Mechanics Publications, 1998.

Godard. André. Athar É- Iran, JOH. Haarlem: Enschede En Zonen, Vol. 3 & 5, 1936.

Golombek, Lisa & Donald Wilber. The Timurid Architecture of Iran and Turan. Princeton, Vol. 1, N.J.: Princeton University press, 1988.

Grabar, Oleg. “The Islamic Dome: Some Considerations”, in Journal of the Society of Architectural Historians, Vol. 4, No. 22, (1963), pp. 191-198.

________ . The Great Mosque of Isfahan, London I.B: Tauris &Co Ltd, 1990.

Grube, Ernst, et al. Architecture of the Islamic World, its History and Social Meaning, Publisher: William Morrow, NY, 1995.

Hejazi, Mehrdad. “Seismic Vulnerability of Iranian historical Domes”, in Journal of Earthquake Resistant Engineering Structures, No. 4 (2003), pp. 157-165.

Hejazi, Mehrdad & A. Salari. “Seismic Analysis of Masonry Structures including Dynamic Soil-Structure Interaction” (in Farsi), in Journal of Faculty of Engineering: University of Tabriz, Vol. 28, No. 3 (2002), pp. 23-35.

Mohamadianmansoor, Saheb, et al. “Karbandi: The Ground of Applying Dome on Different Contexts in Iranian Architecture”, Congress: Domes in the World, (2012), pp. 1-13.

O’kane, Bernard. “Dome in Iranian Architecture”, in Iranian Art and Architecture, 1998, in http://www.cais-soas.com/CAIS/Architecture/dome.htm, accessed 22 June 2008.

Papadopoulo, Alexandre & Hishmat Jazanī. Islamic Architecture, Tehran: Markaz-i nashr-i farhangi-i Raj. 1989.

Pope, Arthur upham. A Survey of Persian Art, from Prehistoric Times to the Present, Ashiya: SoPA, 1981.

Saeidian, Amin. “Geometrics and Architectural Structure of our Chin Domes in Iran”, in Elixir International Journal, ARC. No. 43 (2012), pp. 6714-6723.

Safaeipour, Hadi, et al. “Typology of Khashkhashi in Structure of double-shell domes”, submitted to international conference of domes in the world, Florence, 2011, pp. 1-19.

South, Nanette & Habib Sadid. A Finite Element Analysis of the Monolithic Dom, Publisher: Idaho state university. 2005.