بازیابی طرح باغ و آبادی عزت‌آباد نمونه‌ای از باغ‌سازی حاکمان محلی ابرکوه

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکدة معمارى و هنر، دانشگاه کاشان

2 کارشناس ارشد مرمت و احیاى بناهاى تاریخى، دانشکدة هنر و معمارى، دانشگاه آزاد اسلامى، واحد یزد

چکیده

خصوصیات جغرافیایی، نمونه­های باقی­مانده، و اثری همچون سرو کهن‌سال همگی نشانه­هایی از این موضوع­ هستند که منطقۀ ابرکوه دربردارندۀ باغ‌ها و میراث­دار سنتی کهن در باغ­سازی بوده است. بخش وسیعی از این باغ‌ها مرهون ساخت زمین و برنامه­ریزی برای استفادۀ بهینه از زمین‌های «سنگی» و «قابل کشت» با دو کاربرد متفاوت بوده است. به‌جز باغ‌های مجزا، گونه­ای از باغ‌ها در ابرکوه و حومۀ آن قابل مشاهده است که بر اساس ترکیبی از باغ‌ها و مزارع و بر مبنای آب یک قنات شکل گرفته­اند. یکی از این نمونه­ها باغ عزت­آباد یا امیدسالار است که در اثر خشک شدن آب قنات و نبود رسیدگی در معرض تخریب است. با وجود آسیب­های جدی، شناخت باغ و مجموعۀ پیرامونش می­تواند درک ما را از باغ­سازی در ابرکوه غنا بخشد. این باغ در بیرون از حصار قدیمی شهر در منطقه­ای به همین نام واقع شده است. مالک اولیۀ باغ شخصی به نام سالار نظام است و بعد از او فرزندش امیدسالار صاحب باغی می­شود که اکنون به نام او در اذهان عمومی باقی مانده است. در مقالۀ پیش روی درر شناخت طرح و خصوصیات اصلی سعی شده است. در پی این هدف، مطالعۀ سوابق مرتبط در متون تاریخی، بررسی اسناد و مدارک، تحقیقات میدانی و بهره­گیری از اطلاعات مطلعین محلی در مرکز توجه بوده است. این باغ حدود 27000 متر مربع مساحت دارد و در میان باغ‌ها و مزارع و در جوار قلعه­ای سکونتی جای گرفته است و با خیابانی کوتاه به راه اصلی ابرکوه به یزد متصل می­شود. باغ دربردارندۀ کوشکی در مقابل ورودی اصلی و به فاصلۀ نزدیک­تری به دیوار انتهایی باغ، صحن اصلی با خیابان­بندی و کرت­ها، برج­های دو طبقه در چهار گوشۀ حصار، و دو ورودی اصلی و فرعی است. در روزگار رونق باغ و کوشک، این کوشک فضایی تشریفاتی بوده و در عین حال طبقۀ بالای کوشک و محدودۀ پشت آن فضایی خصوصی­تر را شکل می­داده­اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Retracing Ezzatabad Garden Design

نویسندگان [English]

  • Hamid Reza Jayhani 1
  • Leila Akrami 2
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Arts, University Of Kashan
2 M. Arch, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Yazd Branch
چکیده [English]

Abarkooh is a historic city located in the central Iranian Plateau some 140 kilometers from Yazd City. The multitude of gardens and fields surrounding its fortifications and the historic cypress tree at its center are witness to its long tradition of gardening. The Ezzatabad Garden—also called Omid Salar—is a typical historic suburban garden located close to the main road. Covering an area of 2.7 hectares, it was probably built in the late Qajarid period by Salar Nezam, a local warlord, and named after his son, Omid Salar. It is still privately owned, but is currently abandoned and exposed to decay as its subterranean water sources have dried up. To determine its original design, this paper reviews historic documents, aerial photographs as well as verbal history of the City. In its original design, a wall enclosed the garden with four two-storey towers at each corner. Pathways and patches were symmetrically designed around the main axis leading to the main entrance. There was a two-storey pavilion with an area of approximately 400 sqm on the main axis. Rather than being located at the center, the pavilion was placed closer to the rear wall adding to the air of formality on this axis. The upper storey and the area behind the pavilion were reserved for more private usage, however.

ابن بلخی. فارسنامه ابن بلخی، بر اساس متن لسترنج و نیکلسن، توضیح و تحشیه منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی، ۱۳۷۴.
ابن حوقل، محمد بن علی. سفرنامۀ ابن حوقل، ایران در صوره الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1366.
ابن خردادبه، ابی القاسم عبیدالله بن عبدالله. مسالک و ممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، 1371.
اصطخری، ابو اسحق ابراهیم. مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
افشار، ایرج. «ابرقو»، در مجلۀ دانش، ش 4 (تیرماه 1328)، ص 232-234.
امین احمد رازی. تذکرۀ هفت اقلیم، با تصحیح و تعلیقات و حواشی محمدرضا طاهری. تهران: سروش، ۱۳۷۸.
برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی. برهان قاطع، ج اول، به اهتمام محمد معین، تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۲.
بهشتی، سیدمحمد. «خیابان ولیعصر، چهارباغ معاصر»، در اثر، ش 67 (۱۳۹۳)، ص ۳-۱۴.
پیرنیا، محمدکریم. «باغ‌های ایرانی»، در مجلۀ آبادی، ش ۱۵ (زمستان ۱۳۷۳)، ص ۴-۹.
جیحانی، حمیدرضا و آتوسا عمرانی. «باغ و قصر بانوی عظمی»، در مجلۀ علمی ترویجی اثر، ش 65 (1393)، ص 33-50.
حاصلی، مرضیه. احیای باغ‌های باغ‌شهر ابرکوه (مطالعۀ موردی: باغ‌های مسیر قنات کته نو)، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه یزد، 1386.
رضایی‌پور، مریم. طرح مرمت باغ کهنه و بازیابی خیابان میان باغ کهنه و باغ فین، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد طراحی محیط، دانشگاه تهران، ۱۳۸۸.
سازمان اسناد املاک کشور، پرونده ثبتی کوشکِ باغ عزت‌آباد، 1386.
شرکت خدمات مهندسی آب و خاک منطقه‌ای یزد، گزارش طرح مطالعات شناسایی و طبقه‌بندی قنوات دایر استان یزد ( شهرستان ابرکوه)، اسفند 1377.
شیروانی، زین‌العابدین. بستان ‌السیاحه، با مقدمه و تصحیح منیژه محمودی، تهران: حقیقت، ۱۳۸۸.
شیروانی، زین العابدین. حدائق السیاحه، تهران: دانشگاه تهران، 1348.
قبادیان، عطاءالله. سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با مسایل کویری، یزد: استانداری یزد، 1361.
قهرمانی، ابوالفتح. یزد نگین کویر، ی‍زد: ان‍ج‍م‍ن‌ ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ه‍ای‌ ع‍م‍وم‍ی‌ ی‍زد، ۱۳۷۵.
کارگر، سامان. طرح مرمت و سامان‌دهی مسجد جامع ابرکوه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، 1389.
مدرس‌زاده ابرقوئی، سیدعلی. شناخت ابرقوه و قدمت آن، اصفهان: انتشارات خدمات فرهنگی جهاد دانشگاهی، 1377.
مرادی، فرزین و کاظم مختارنیا. پروژه مستندنگاری باغات ابرکوه (گزارش منتشرنشده)، به سفارش ادارۀ کل میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد، 1385.
مستوفی قزوینی، حمدالله. نزهه ‌القلوب، تهران: دنیای کتاب، 1362.
معتمدی، محسن. جغرافیای تاریخی تهران، تهران: نشر دانشگاهی، 1381.
مک‌گرگور، چارلز متکاف. شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان، ترجمۀ مجید مهدی‌زاده. مشهد: آستان قدس رضوی، 1366.
منشی‌زاده، محمدحسین. سفرنامۀ منشی‌زاده، به اهتمام محمدباقر منشی‌زاده و با مقدمۀ ایرج افشار، یزد: امین، 1371.
نقشه‌ها و مدارک سازمان نقشه‌برداری کشور.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی عبدالله یاقوت. معجم البلدان، ج اول، بخش نخست، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 13۸۰.
جمع‌‌آوری اطلاعات با مشاهده و جمع‌آوری اطلاعات شفاهی با ارگان‌های ذی‌ربط شهرداری، منابع طبیعی و آبخیزداری، جهاد کشاورزی، ادارۀ میراث فرهنگی، و مصاحبه با آقایان سیدجلیل داوودی، حاج احمد امیدی، مهندس احمدرضا زرنگار، حاج محمدحسن نجاتی و استادکار قدیمی حاج امیر معمارزاده.
Alemi, Mahvash. The Garden City of Shah Ṭahmasb Reflected in the Words of His Poet and Painter. Interlacing words and things: Bridging the nature-culture opposition in gardens and landscape, ed. Stephen Bann, Washington, D.C: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2012, pp. 95-113.