The Marvi Madrasa and its Developments During the Qajar Period

Document Type : Original Article

Authors

1 Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Abstract

Marvi Madrasa was one of the most important madrasas in the Qajar period built by Mohammad Hossein Khan-e Marvi, a high-ranking person in the Fath-Ali Shah court, in a period of the rising importance of educational and religious institutions in tandem with the rising influence of religious scholars (Ulama). The purpose of this paper is to study the spaces and activities of the madrasa at its beginning as an educational institution, and its subsequent changes due its changing social status during the Qajar. Employing a historical method, primary sources, especially endowments, and Qajarid maps have been studied, and exploring the physical composition of the madrasa, its changes have been interpreted.
From its beginning, the madrasa contained spaces of various functions such as mosque, bathhouse, icehouse, and elementary school (maktabkhana), built for education and everyday life of the students (talabas). In a short time, the madrasa became a first-rated educational centre in Tehran. By building a bazaar and transforming its path to a 'street', the madrasa found its local and urban center, and the setting was prepared for its spatial expansion. The expansion of the 'mosque' was a turning point in the life of the madrasa. Located besides the 'madrasa' it became the main space. Public religious activities became significant and the madrasa became a powerful socio-religious centre. With spatial developments around the madrasa and the change of social and political situation, the madrasa found an important role in the Constitutional events and the madrasa became a point of contention between the government and the ulama over its tutelage. At the end of the Qajar period, and with the spread of intellectual views and new schools, the madrasa declined and its spatial scope changed. During this period, the spaces, activities, people, and social role of the madrasa underwent changes, and despite the 'madrasa' being initially the main space of the complex, at the end of the Qajar period, it was the combination of the 'mosque' and the 'madrasa' that formed the life of the complex.
 

Keywords

Main Subjects


آبادیان، حسین. «تحول مفاهیم شیعی در دوره قاجار». شیعهشناسی، ش. ۲۹ (بهار1389): 143-۱92.
آژده، مجید. حوزه علمیه مروی و نقش آن در تاریخ معاصر. تهران: ‏‫دانشگاه امام صادق (ع)، 1389.
اتحادیه، منصوره‌ (نظام‌ مافی‌). «جنایت و مکافات: مسئلۀ امنیت در تهران عصر ناصری و  وظایف پلیس». در اینجا تهران است: مجموعه مقالاتی دربارۀ تهران ۱۲۶۹- ۱۳۴۴ق، تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۹۵.
احمدمیرزا قاجار. تاریخ‌ عضدی‌. ب‍ا ت‍وضیح‍ات‌ و اض‍اف‍ات‍ی‌ از ع‍ب‍دال‍ح‍سین‌ ن‍وای‍ی. تهران‌: علمی‌، 1376.
استادی، رضا. فهرست نسخه‌های‌ خطی‌ کتابخانه‌ مدرسه مروی‌ طهران‌ (هزار و پنجاه نسخه). ‏‫تهران‌: کتابخانۀ ‏‫مدرسه‌ مروی‌، 1371.
ــــــــ (مصحح). «وقف‌نامۀ مدرسۀ مروی تهران». وقف میراث جاویدان، ش. ۱۳ (بهار ۱۳۷۵): ۵۶-۷۱.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. روزنامه‌ خاطرات‌ اعتمادالسلطنه‌. مربوط به‌ سالهای‌ ۱۲۹۲ تا ۱۳۱۳ هجری‌ قمری‌ از روی‌ یگانه نسخۀ‌ موجود در کتابخانه‌ آستان‌ قدس‌. ویراستۀ ایرج افشار. تهران‌: امیرکبیر، 1345.
ــــــــ . چهل‌ سال‌ تاریخ‌ ایران‌ در دوره‌ پادشاهی‌ ناصرالدین‌‌شاه‌: جلد اول: المآثر و الآثار. ویراستۀ ایرج افشار. ‏‫تهران: اساطیر، ۱۳۷۴.
افشار، ایرج. دفتر تاریخ‌: مجموعه‌ اسناد و منابع‌ تاریخی‌. تهران‌: بنیاد موقوفات‌ دکتر محمود افشار، 1380.
اکبری، زینب و جواد نیستانی. معماری مدارس علوم دینی دوره قاجار شهر تهران. تهران: آرمان‌شهر، 1390.
الهی، امیر‌سعید. «مکتب تهران». اطلاعات حکمت و معرفت، ش. ۱۱ (بهمن 1389): 20–25.
اهری، زهرا. «خیابان چهارباغ اصفهان، مفهومی نو از فضای شهری». گلستان هنر، ش. ۵ (پاییز ۱۳۸۵): ۴۸-۵۹.
بخشی، موسیالرضا. مدرسه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن در عصر صفویه. تهران: یاسین نور، 1392.
بلاغی، عبدالحجه. گزیده تاریخ تهران. تهران: مازیار، 1386.
بنجامین، ساموئل‌ گرین‌ ویلر. ایران‌ و ایرانیان‌: خاطرات‌ و سفرنامه‌ ساموئل‌ گرین‌ ویلر بنجامین‌ نخستین‌ سفیر آمریکا در ایران‌ سالهای‌ ۱۸۸۳- ۱۸۸۵ میلادی‌. به اهتمام رحیم رضازاده‌ ملک. تهران‌: گلبانگ، 1363.
پیرنیا، محمدکریم و غلامحسین معماریان. آشنایی‌ با معماری‌ اسلامی‌ ایران: ساختمانهای‌ درون‌شهری‌ و برون‌شهری. تهران‌: دانشگاه‌ علم‌ و صنعت‌ ایران‌، 1378.
تیموری، ابراهیم. عصر بی‌خبری‌ یا تاریخ‌ امتیازات‌ در ایران‌. تهران‌: شرکت نسبی اقبال و شرکاء، 1332.
ح‍اجی‌ق‍اس‍می‌، ک‍ام‍ب‍ی‍ز، ویراس‍ت‍ار. گنجنامه‌ فرهنگ‌ آثار معماری‌ اسلامی‌ ایران‌، دفتر سوم: بناهای‌ مذهبی‌ تهران‌. تهران‌: سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ کشور، 1377.
ح‍ب‍ی‍ب‌ال‍ل‍ه‌ ال‍ش‍ری‍ف ال‍ک‍اش‍ان‍ی. لباب ‌الالقاب فی ‌القاب ‌الاطیاب. تحقیق نزار الحسن، جواد برکچیان و مراجعه شیخ‌حسین الشریف. قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه، 1394.
خوشنودی، عفت (مصحح). «وقف‌نامۀ مدرسۀ مریم‌بیگم». وقف میراث جاویدان، ش. ۷۴ (تابستان ۱۳۹۰): ۱۳۲-۱۱۱.
دولت‌آبادی، یحیی. حیات‌ یحیی‌. تهران‌: عطار، 1371.
رسولی، مرتضی و حسین خطیبی. «گفت‌وگو و خاطرات: مؤسسات علمی، ادبی و دانشگاهی تهران و مشاهیر فرهنگی ایران قبل از شهریور 1320 و بعد از آن». تاریخ معاصر ایران، ش. ۶ (تابستان ۱۳۷۷): ۹۲-251.
رشدیه، شمس‌الدین. سوانح‌ عمر. ‏‫تهران‌: نشر تاریخ‌ ایران‌، 1362.
رهنما، مجید (و.). شرف شماره‌های ۱ تا ۸۷ ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۹ هجری قمری و شرافت شماره‌های ۱ تا ۶۶ ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۱ه‌ق. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، **۱۳.
سالور، قهرمان‌‌میرزا. روزنامه‌ خاطرات‌ عین‌السلطنه‌. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران‌: اساطیر، 1374.
سپهر، عبدالحسین. مرآت ‌الوقایع مظفری. تصحیح عبدالحسین نوائی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1386.
شیرازیان، رضا. راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران. تهران: دستان، ۱۳۹۱.
شریف‌ کاشانی، محمدمهدی. واقعات‌ اتفاقیه‌ در روزگار. به کوشش منصوره‌ (نظام‌ مافی‌) اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران‌: نشر تاریخ‌ ایران، 1362.
شهری‌باف، جعفر. طهران قدیم. تهران: معین، 1383.
قرائتی، حامد. «نقش اماکن مذهبی در گفتمانهای اجتماعی و سیاسی دوره قاجار؛ بررسی موردی: تهران». تاریخ اسلام، ش. ۶۰ (زمستان ۱۳۹۳): ۱۷۱- ۱۹۸.
کسروی، سیداحمد. تاریخ‌ مشروطه‌ ایران‌. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۴.
مالکی، احمد و احمد خورسندی آقایی. قنات‌ در ایران‌؛ مطالعۀ‌ موردی:‌ قنات‌های‌ شهر تهران‌. تهران‌: شرکت‌ پردازش‌ و برنامه‌‌ریزی‌ شهری‌، 1384.
مجدالاسلام‌ کرمانی، احمد. تاریخ انحطاط مجلس: فصلی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. مقدمه و تحشیه محمود خلیلپور. اصفهان‏‫: دانشگاه اصفهان، 1351.
ــــــــ . سفرنامۀ کلات: گوشه‌ای از تاریخ‌  مشروطیت‌ ایران‌. مقدمه و تحشیه محمود خلیل‌‌پور. اصفهان‌: دانشگاه اصفهان، بی‌تا.
محبوبی‌ اردکانی، حسین. چهل‌ سال‌ تاریخ‌ ایران‌ در دوره‌ پادشاهی‌ ناصرالدین‌‌شاه‌. ج۲: تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر المآثر و الآثار. ویراستۀ ایرج افشار. تهران: اساطیر، ۱۳۷۴.
محمد اندرمانی. «وقف‌نامۀ مدرسۀ مروی». در جنگ وقف‌نامه‌های مدرسۀ مروی، نسخۀ خطی. تهران: کتابخانۀ مدرسۀ مروی.
محمدحسین مروی. «وقف‌نامۀ مدرسۀ مروی». در جنگ وقف‌‌نامه‌های مدرسۀ مروی، نسخۀ خطی. تهران: کتابخانۀ مدرسۀ مروی.
مختاری، اسکندر. «سیر تحولات سیمای شهری در میدان جلوخان شمس‌العماره». اثر، ش۲۵ (فروردین ۱۳۶۷)، 99–151.
معتمدی، محسن. جغرافیای تاریخی تهران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۵.
مستوفی، عبدالله. شرح‌ زندگانی‌ من‌ یا تاریخ‌ اجتماعی‌ و اداری‌ دوره‌ قاجاریه‌. تهران‌: زوار، 1341.
ملا علی کنی. «وقف‌نامۀ مدرسۀ مروی». در جنگ وقف‌‌نامه‌های مدرسۀ مروی، نسخۀ خطی. تهران: کتابخانۀ مدرسۀ مروی.
موحدی، عبدالله. ملاحبیب‌الله‌ شریف ‌‌کاشانی‌ «فقیه‌ فرزان». قم‌: دفتر تبلیغات‌ اسلامی‌، 1376.
میرمحمدصادق، سیدسعید. «مسجد و مدرسۀ مروی». مسجد، سال پنجم، ش. ۲۹ (۱۳۷۵): ۷۰-۸۳.
ناظم‌الاسلام‌ کرمانی، محمد بن‌ علی. تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان‌. تهران‌: امیرکبیر، ۱۳۸۴.
نصر، سید‌حسین. «حکمت در تهران: گذری بر دیدگاه های فلسفی مکتب تهران». خردنامه همشهری، ش. ۳ (خرداد ۱۳۸۵): 30–32.
ــــــــ . «حوزۀ فلسفی و عرفانی تهران». در تهران: جغرافیا، تاریخ، فرهنگ، ۹۹-۱۰۸. تهران: نشر کتاب مرجع، ۱۳۸۸.
نصیری مقدم، محمدنادر (مصحح). «وقف‌نامۀ مدرسۀ چهارباغ اصفهان». وقف میراث جاویدان، ش. ۸ (زمستان ۱۳۷۳): ۱۱۸-۱۱۲.
وبگاه کتابخانۀ کنگره https://www.loc.gov/item/2009582796/
Ritter, Markus. “Moscheen und Madrasabauten”. in Iran, 1785-1848, Architektur zwischen Rückgriff und Neuerung. Leiden: Brill, 2005.